Pak histori mbi dhe rrethin e Matit

Pak histori mbi dhe rrethin e Matit

Qyteti i Burrelit ndodhet në një distancë prej 93 km nga Tirana. Ai është i vendosur mbi pllajë të rrafshët me lartësi 320 metra mbi nivelin e detit dhe i rrethuar nga male. Kjo zonë ka qënë e banuar që në kohë lë lashta. Mendohet si qëndër e banuar që në Shek e VIII para lindjes se Krishtit. Dëshmi për këtë fakt janë zbulimi itumave, janë 54 të tilla në gjithë rrethin e Matit, të cilat gjënden nëperëndim dhe veri perëndim të Burrelit. Këto tuma janë dëshmi e kulturës “Ilirete Matit”. Vetë Burreli është krijuar si qytet në vitn 1922 si qëndër e rrethittë Matit. Në qytet bie në sy një park me sipërfaqe 4 hektarë.

Historia

31 Korriku eshte festa e çlirimit te Burrelit nga Gjermanet me 1944. Festohet pothuajse ne te gjithe rrethin e MATIT por me qender Burrelin. Burreli ka qene konsideruar si qyteti i molleve sepse qe ne hyrje trotuaret kan pas te
rreshtuar peme me molle. Lulishtja e Burrelit e cila u zhvillua nga Mbreti Zog eshte e shquar sepse nga siper shfaqet si forma e flamurit shqiptar me dy krenaret.Mati shquhet si vendi i kuvendeve dhe nje fole e pamposhtur trimash
dhe luftetarve dhe gjeneraleve te medhej. Libri i par shqip eshte shkruajtur ne MAT nga Autori Pjeter Budi, dhe gjithashtu eshte shpallur pamvarsia e kishes katolike shqiptare per here te pare po nga kryengritesi Pjeter Budi.
Ne kohen e regimit komunist Burrelsat/Matjanet kan qen pseodonuar me fjalen "Zogista". Kjo e fundit eshte shkak i Mbretit Zog i cili lindi ne Burgajet to MATIT dhe ky i fundit kishte nje perkrahje te madhe nga bajraktaret e Matit kur erdhi ne pushtet ne 1924. Mbreti Zog i pare njihet ne historine shqiptare si diplomati me i madh i njeqind vjecarit te fundit.Disa pseudo historiane mendojne te jete Mati vendlindja e Skenderbeut Heroit tone kambetar, por nuk eshte aspak e vertete.

Gjeografia

Rrethi i Matit ka rreth 60 000 banore me nje siperfaqe rreth 10km2. Eshte rrethuar me rrugen e cila quet "unaza e Burrelit". Lumi MAT buron ne Suç te MATIT ne malin e Kaptinës dhe me gjatesi 115km derdhet ne Adriatik. Ndermjet lumit jane ndertuar dhe dy Hidrocentrale ai i Shkopetit dhe i Ulzes te cilet funizojn Matin, nje pjese te mire te veriut dhe nje pjese se Kryeqytetit Tirane. Lumi duke rrjedhur nga ura e Matit eshte nje pjese e madhe e argetimit te banoreve se Burrelit ne vere. Ura eshte nje nder urat me te vjetra e cila u ndertua nga Italianet. Macukulli eshte fshati me i madh i Matit dhe i Shqiperise.

Origjina e flales "Mat"

Origjinën e fjalës Mat(Matja) e kanë studiuar shumë studiues e shkencëtarë, por ende mbetet e papërcaktuar qartë prejardhja e saj. Disa besojnë se ky emër ka prejardhje biblike, kurse albanologu i njohur
N.Jokli shpjegon se emri i krahinës vjen nga gjuha shqipe e ka lidhje me fjalën mat`anë(mat`anë lumit, mat`anë bregut). Në një dokument të vitit 1304, në një listë anzhuine me emrat e 13 fiseve, përmendet edhe ai i Matit në formën e Matesos.

Pozita Gjeografike

Mati shtrihet në pjesën qëndrore të Shqipërisë. Siperfaqja e rrethit është 997 km katrorë. Dendësia e popullsisë është 69 banorë për km katrorë. Në qytet banojnë 27% e popullsisë ndërsa pjesa tjetër banon në fshat.
Kufiri natyror i Matit fillon nga lindja me malin e Dejës, zbret në Qafë-Murrë pastaj ngjitet nëpër majat e maleve të Balgjajt, që rradhiten në drejtim të jugut, për të zbritur në Qafë të Buallit, pastaj me në jug kufizohet me
malësinë e Martaneshit duke u ndarë nga rrethi i Dibrës dhe Bulqizës. Nga këtej kufiri vijon në Malin me Gropa për të zbritur në qafën e Murrizës, vazhdon më tej duke u ndarë me rrethin e Tiranës, zbret në Qafë-Shtame, për tu ngjitur ne drejtim të veriperendimit në vargmalet e Skënderbeut, ku kufiri ndahet me rrethin e Krujës, vazhdon me Qafën e Belegut dhe përfundon në grykën e Shkopetit, që ndan Matin me rrethin e Kurbinit. Ndërsa nga ana
veriperendimore kufizohet me malet Kulmi i Dervenit, vazhdon nga ana e veriut me kodrat e Prosekut, ku terrenet janë më të hapura dhe më të kalueshme, pastaj kufiri mbyllet për tu ndarë me rrethin e Mirditës. Mati gjendet midis kordinatave gjeografike 41o e 26` dhe 41o e 47`, gjërësi veriore dhe 19o e 52` dhe 20o e14` gjërësi lindore Ulëz Shkopet është vendi ku janë krijuar kanionet më të thellë e më të rëndësishme në Shqipëri.
Tipike për këto ngushtime është Gryka e Shkopetit(40 metra) disa metra e thellë e çarë nga lumi Mat para se të dalë në fushë.

Relievi dhe Klima

Lartesia maksimale mbi nivelin e detit në lartësinë më të madhe 2246 metra qe është Maja e Dejës.Dallohen katër nivele tarracore, që përbëjnë gropën e Matit nga Klosi deri në Ulëz. Në njërën nga këto tarraca lumore është vendosur qyteti i Burrelit. Klima në luginën e Matit është afërsisht si mesatare e klimës e gjithë Shqipërisë, lidhet me brezin e klimës mesdhetare e cila karakterizohet nga vera e nxehtë dhe e thatë me shkëlqim të madh të diellit dhe nga dimri relativisht i butë në luginë dhe disi i ashpër në brezin malor. Temperatura mesatare vjetore ne Luginën e Matit është afro 14 gradë celsius në ditët më të nxehta të korrikut arrin 38 gradë. Muaji më i ngrohtë është korriku me temperaturë mesatare 24 gradë, ndërsa më i ftohti është janari me temperaturë mesatare +4 deri 0 gradë celsius. Ditët me diell zënë 88-90% të ditëve të vitit.