Iliret

Iliret

Iliria.Ndër fiset më të përmendura ilirie janë taulantët,ardianët,dardanët,dalmatët,albanët,penestët,molosët,kaonët,etj.
Problemi i prejardhjes dhe i rrugës së formimit të trungut etnik
ilir me veçoritë e tij gjuhësore e kulturore, ka përbërë një nga
synimet më kryesore të ilirologjisë. Rreth këtij problemi janë shfaqur
pikëpamje të ndryshme, të cilat ndriçojnë në mënyrë të mjaftueshme
gjithë këtë proces të ndërlikuar etnogjenetik. Kërkimet komplekse arkeologjike,
gjuhësore dhe historike të kohëve të fundit e kanë vendosur atë mbi një
bazë më të shëndoshë dhe e kanë futur në një rrugë më të drejtë
zgjidhjeje. Sado të ndryshme që mund të paraqiten nga forma, teoritë
mbi prejardhjen e ilirëve shprehin në përmbajtje vetëm dy pikëpamje, e
para i konsideron ilirët si të ardhur në Gadishullin Ballkanik, ndërsa pikëpamja e dytë i konsideron si popullsi autoktone e formuar në truallin historik të Ilirisë.Përmbledhje
Midis teorive që i quajnë ilirët të ardhur në Gadishullin Ballkanik,
ka mospërputhje si përsa i takon vendit nga vijnë, ashtu edhe kohës së
ardhjes së tyre. Disa e lidhin përhapjen e tyre me kulturën e
Halshtatit, të tjerë me kulturën e Fushave me Urna, apo me kulturën
Luzhice. Sipas tyre, në kapërcyell të mijëvjeçarit të dytë p.e.s.
ilirët morën pjesë në lëvizjet e popujve që njihen me emrin dyndja
dorike, egjeane ose panono-ballkanike dhe duke zbritur nga Evropa
Qendrore, në fillim të epokës së hekurit, u ngulën në Gadishullin
Ballkanik në trojet e tyre historike.
Pikëpamje më e re është ajo që e konsideron kulturën ilire si një
dukuri të formuar historikisht në vetë truallin ilir në bazë të një
procesi të gjatë dhe të pandërprerë të saj gjatë gjithë epokës së
bronzit dhe fillimit e epokës së hekurit.
Kjo tezë e zhvillimit të pandërprerë të kulturës, që jep mundësi të
flitet edhe për një zhvillim të pandërprerë etnik, gjen prova të shumta
në territorin historik të ilirëve, sidomos me zbulimet e bëra në
truallin e Shqipërisë në vendbanimin e Maliqit dhe në varrezat tumulare
të Pazhokut, të Vajzës, të Matit etj, kurse jashtë Shqipërisë, në
varrezat tumulare të pllajës së Glasinacit Bosnjë
e gjetkë. Përballë këtyre zbulimeve bëhet fare e paqëndrueshme teza që
e lidh etnogjenezën e ilirëve me kulturën e Halshtatit ose me bartësit
e kulturës së fushave me urna. Trualli i kësaj kulture të fundit nuk
mund të lidhet në asnjë mënyrë etnikisht me ilirët. Duke krahasuar
truallin e kulturës së fushave me urna me atë të kulturës së mirëfilltë
ilire Mat-Glasinac në rajonin qendror të Ilirisë, vihen re ndryshime
thelbësore si në kulturën materiale, qeramikë, objekte metalike etj,
ashtu edhe në kulturën shpirtërore, që ka një rëndësi të veçantë në
përcaktimin etnik të një popullsie. Trualli i Panonisë ndjek mënyrën e
varrimit me djegie duke vendosur mbeturinat e saj në vazo të veçanta urna,
ndërsa ai i Matit dhe i Glasinacit, varrimin në tuma kryesisht me
vendosje kufome. Këto ndryshime në kulturë i veçojnë panonët si një
grup etnik më vete që dallohet nga ai i ilirëve. Përveç kësaj të dhënat
arkeologjike kanë treguar se dyndjet panono-ballkanike, dorike dhe
egjeane nuk e përfshinë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik dhe
si pasojë nuk shkaktuan ndryshime dhe zhvendosje të theksuara të
ilirëve.

Kjo shihet qartë sidomos në territorin e Shqipërisë, ku materialet
arkeologjike të kësaj kohe, flasin jo për ndërprerje në zhvillimin
autokton të kulturës, por për një vazhdimësi të saj që nga epoka e
hershme e bronzit, pavarësisht se disa shfaqje të reja në prodhimin
metalurgjik, të shek. XI-IX p.e.sonë, mund të lidhen me ndikimet
kulturore të ardhura përmes dyndjeve nga veriu. Ky zhvillim i
pandërprerë kulturor në territorin shqiptar shfaqet akoma më mirë në
qeramikë, e cila është një tregues i rëndësishëm në përcaktimin etnik
dhe kulturor të përdoruesve të saj. Qeramika e kësaj kohe zhvillohet në
tërë truallin ilir mbi bazën e poçerisë më të hershme të epokës së
bronzit, pa pasur ndonjë ndryshim në kohën e kalimit nga epoka e
bronzit në atë të hekurit, dhe duke e ruajtur këtë traditë autoktone të
paktën deri në shek. VI p.e.s., kur historikisht dihet se këto krahina
banoheshin nga bashkësi të qëndrueshme fisnore ilire.
Të gjitha këto të dhëna arkeologjike, të grumbulluara në pesëdhjetë
vjetët e fundit në territorin e Shqipërisë, së bashku tregojnë se
etnogjeneza ilire nuk duhet parë në asnjë mënyrë në lidhje me ardhjen e
një popullsie nga veriu i Ballkanit, por si një proçes historik shumë i
gjatë dhe i ndërlikuar autokton. Ky proçes fillon shumë kohë përpara
këtyre dyndjeve (dorike, egjeane dhe panono-ballkanike) dhe konkretisht
me dyndjen e madhe të periudhës kalimtare nga neoliti në epokën e
bronzit, që përfshin treva të gjera të Evropës dhe të Azisë, duke
sjellë me vete ndryshime të dukshme etnike në Evropën neolitike.
Kjo dyndje e cilësuar indo-europiane, që ndodhi në kapërcyell të
mijëvjeçarit të tretë, u krye nga grupe të ndryshme popullsish baritore
të ardhura nga stepat e Lindjes. Është provuar arkeologjikisht se ajo
nuk u bë menjëherë, por valë-valë dhe se krahinat perëndimore të
Ballkanit, midis tyre dhe territori i Shqipërisë u prekën prej saj më
vonë se sa ato lindore.
Gjatë kësaj dyndjeje grupe të ndryshme kulturore të Evropës u
zhdukën pa lënë gjurmë, të tjera u përzien me popullsitë migratore, të
cilat u imponuan me këtë rast vendasve gjuhën, kulturën, dhe në një
farë mase edhe zakonet e veta. Kështu ndodhi, p.sh. me kulturat
neolitike të Vinçes, të Butmirit, të Lisiçi-Hvarit në territorin e
Jugosllavisë, të cilat u zëvendësuan me kulturat e reja Kostalace,
Vuçedole etj; e njëjta gjë ndodhi edhe me kulturën neolitike të
Maliqit, e cila u zëvendësua nga një kulturë më e ulët e karakterizuar
me qeramikën e saj trashanike, që i atribuohet pikërisht kësaj dyndjeje.
Në proçesin e shtjellimit të këtyre ngjarjeve dhe të përzierjeve
etnike dhe kulturore të popullsive neolitike vendase,
para-indoeuropiane, ose sipas disa studiuesve, indoeuropiane të
hershme, me ardhësit e rinj indoeuropianë të stepave u formua edhe baza
mbi të cilën nisën të zhvillohen në kushte të veçanta edhe proçeset
etnogjenetike të popullsive të vjetra historike të Ballkanit
Perëndimor, rrjedhimisht dhe procesi i formimit historik të trungut
etnik ilir me tipare të përbashkëta kulturore, të dallueshme prej
bashkësive të tjera fqinje jo ilire. Në këtë proçes, i cili u zhvillua
gjatë gjithë mijëvjeçarit të dytë p.e.s., diferencimi dhe asimilimi i
popullsive, ashtu sikurse dhe lidhjet ekonomike e kulturore, luajtën
një rol të rëndësishëm. Në qoftë se në periudhën e hershme të epokës së
bronzit, kultura e territoreve perëndimore të Ballkanit, ishte shumë
larg për t’i dhënë asaj karakter të përcaktuar ilir, të dallueshëm prej
atyre të territoreve të tjera, ky diferencim i tipareve kulturore vjen
e bëhet gjithnjë më i theksuar në periudhën e mesme të bronzit dhe
veçanërisht në periudhën e fundit të epokës së bronzit. Në rrugën e
këtij zhvillimi të brendshëm, territoret jugore të kësaj treve ishin të
kthyera më tepër me fytyrë drejt jugut, nga bota e përparuar e Egjeut,
me të cilën qenë në marrëdhënie të ngushta ekonomike e kulturore.
Veriu, përkundrazi, shfaq prirje drejt Evropës Qëndrore, por me lidhje
më të dobëta me të. Këto lidhje ndikuan sadopak në formimin dhe në
diferencimin në fund të epokës së bronzit dhe në fillim të epokës së
hekurit të dy grupeve të mëdha kulturore ilire, grupit jugor dhe verior.
Kështu duke zënë fill në kapërcyell të epokës së bronzit, proçesi i
formimit të etnosit ilir përshkon në mijëvjeçarin e dytë rrugën e gjatë
të diferencimit nga masa e pasigurt etnike që u formua pas shkatërrimit
të botës neolitike dhe përfundon nga fundi i këtij mijëvjeçari. Si e
tillë, kjo epokë krijon në pjesën perëndimore të Ballkanit atë substrat
etno-kulturor, mbi bazën e të cilit formohet më vonë etnosi dhe kultura
ilire. Bartësit e këtij substrati mund të identifikohen me atë popullsi
parailire, që në burimet historike njihet si Pellazge.
Pavarësisht nga kjo hipotezë për parailirët, thelbësor është fakti
se në fund të epokës së bronzit, në pjesën perëndimore të Ballkanit
ishte formuar një bashkësi e gjerë kulturore dhe etnike, e cila në
epokën e hekurit në bazë të zhvillimit të brendshëm ekonomiko-shoqëror,
do të vazhdonte të zhvillonte më tej kulturën e vet duke i dhënë asaj
një fytyrë gjithnjë më të përcaktuar etnike. Kjo është dhe periudha e
formimit të plotë të bashkësisë së madhe ilire dhe të grupeve të
veçanta etnokulturore, të cilët përmenden nga autorët më të hershëm
antikë.

Koha e hekurit
Trualli i ilirëve në kohën e hekurit
Sipas burimeve historike, nocioni ilir Iliri[/url], ka pasur gjatë historisë së vet një kuptim disi të ndryshëm gjeografiko-historik.
Me emrin ilir në fillim njiheshin vetëm krahinat jugore të ilirëve. Këtu banonin sipas burimeve më të vona letrare edhe ilirët e mirëfilltë, siç i quan ata historiani romak, Plini Plak.
Ky emër u shtri gradualisht prej grekëve edhe në vise të tjera të
njohura më vonë prej tyre, popullsitë e të cilave, pavarësisht nga
veçoritë e zhvillimit të tyre lokal, paraqitnin elemente të një trungu
të përbashkët etno-kulturor.
Në kohën e historianit grek Herodotit (shek. V p.e.sonë), emri ilir shtrihej mbi një territor mjaft të gjerë, i cili arrinte në lindje deri tek rrjedhja e lumit Moravë.
Një shekull më vonë, sipas Pseudo-Skylaksit, ky emërtim do të
përfshinte territore akoma më të gjera në veriperëndim të Ballkanit.
Sipas tij ilirët shtriheshin përgjatë Adriatikut duke filluar që nga
liburnët në veri e deri tek kufijtë e Kaonisë në jug. Përhapjen më të madhe dhe përfundimtare të emrit dhe të territorit ilir, na e jep Apiani i Aleksandrisë,
i cili duke përmbledhur gjithë sa ishte thënë përpara tij mbi
topografinë e ilirëve, shkruante: “grekërit quanin ilirë ata që banonin
mbi Maqedoninë dhe Trakinë, që nga kaonët dhe thesprotët deri tek lumi Istër.
Dhe kjo është gjatësia e vendit, ndërsa gjerësia prej maqedonëve dhe
thrakëve malorë tek paionët deri në Jon dhe në rrëzë të Alpeve”.
Nga studimet më të reja të mbështetura jo vetëm në burimet e
shkruara historike, por edhe në të dhënat arkeologjike si dhe në ato
gjuhësore, rezulton se trualli historik i ilirëve përfshinte tërë
pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga rrjedhja e lumenjve
Morava e Vardari në lindje, e deri në brigjet e Adriatikut e detit Jon në perëndim, që nga lumi Sava në veri, e deri tek gjiri i Ambrakisë në jug, pra deri në kufijtë e Helladës
së vjetër. Burimet historike dhe ato arkeologjike e gjuhësore dëshmojnë
për praninë e ilirëve edhe jashtë trevës historike të tyre. Grupe të
tëra ilirësh, midis tyre mesapët dhe japigët u vendosën në Itali përgjatë bregdetit të Adriatikut dhe në krahinat jugore të Italisë.
Në Azinë e Vogël u shpërngulën grupe popullsish dardane, paionë,
të cilët do të përmenden edhe në eposin homerik si pjesëmarrës, përkrah
trojanëve në luftën e tyre kundër grekëve. Prania e elementit etnik
ilir është vërtetuar arkeologjikisht nga burimet e shkruara edhe në
rajonet veriore të Maqedonisë e të Greqisë, si në Akarnani e në Etoli.
Të gjitha këto lëvizje grupesh etnike ilire përtej trevës historike të
tyre ndodhën, siç mund të provohet dhe arkeologjikisht, kryesisht gjatë
dyndjes së madhe panono-ballkanike,
e cila siç dihet fillon të vërshojë në drejtim të jugut që në fund të
shek. XIII-XII p.e.sonë. Meqënëse fatet e tyre historike, në trojet e
reja ku ato u vendosën, janë thuajse krejt të ndara nga bota e
mirëfilltë ilire-ballkanike, këto grupe të emigruara nuk do të
përfshihen në shqyrtimin e mëtejshëm të historisë ilire.
Fiset Ilire
Në shekujt e parë të mijëvjeçarit të fundit para
erës sonë ishin formuar tanimë bashkësitë fisnore ilire dhe në
përgjithësi ata kishin zënë vend në trojet e tyre historike. Ndër fiset
më të hershme ilire që luajtën dhe një rol ku më shumë e ku më pak të
rëndësishëm në ngjarjet historike të mëvonshme, për t’u përmendur janë:
thesprotët, të cilët zinin ultësirën bregdetare që nga gjiri i Ambrakisë e deri tek lumi i Thiamit Kalama, në veri të tyre vinin kaonët, vendbanimet e të cilëve arrinin deri tek malet e Llogorasë dhe gryka e lumit Drinos. Molosët banonin në pllajën pjellore të Janinës. Gjatë luginës së Vjosës në të majtë banonin amantët, ndërsa në të djathtë bylinët, kurse në rrjedhjen e sipërme të Vjosës banonin parauejtë. Në lindje të bylinëve shtrihej territori i atintanëve. Taulantët shtriheshin në zonën bregdetare nga Vjosa e deri tek lumi i Matit
dhe në veri të tij, përgjatë brigjeve të Adriatikut të Mesëm, fisi i
ardianëve. Në viset e Ballkanit Qendror dy ishin fiset më të mëdha dhe
më të rëndësishme ilire: paionët në luginën e mesme të Vardarit, dhe dardanët që banonin në rrafshin e Kosovës, të cilët shtriheshin në veri në tokat midis degëve jugore e perëndimore të Moravës deri aty ku këto bashkohen për të formuar Moravën e Madhe. Midis fiseve të hershme të Ballkanit Veriperëndimor ndër më të fuqishmit ishin liburnët, të cilët banonin në bregdet dhe në ishujt deri tek lumi Kërka, në jug të tyre vinin dalmatët, kurse në viset e Bosnjës së brendshme, autariatët.
Përveç këtyre fiseve, në territorin e gjerë të Ilirisë do të shfaqen më
vonë, në rrethana krejt të reja historike e politike, edhe një numër i
madh bashkësish të tjera ilire, midis të cilave edhe bashkësi të tilla
që do të kenë një peshë të madhe në zhvillimin e ngjarjeve politike të
shtetit ilir, si enkelejtë, dasaretët
etj. Përhapja e fiseve më të rëndësishme e të hershme ilire dëshmohet
në burimet e autorëve antikë, të cilat në mjaft raste janë, megjithatë,
të fragmentuara, madje dhe kontradiktore. Rrjedhimisht në përcaktimin e
topografisë së fiseve ilire ka edhe raste të diskutueshme. Vendbanimet ilire në kohën e hekurit
Ilirët e kohës së hekurit jetonin në fshatra dhe në vendbanime të
fortifikuara. Fshatrat ilire nuk njihen dhe aq mirë për arsye se nuk
janë gjurmuar në mënyrë të mjaftueshme. Në burimet e shkruara ato
dokumentohen nga fundi i kësaj periudhe, në fiset më jugore ilire,
nëpërmjet Pseudo-Skylaksit, i cili thotë se kaonët, thesprotët dhe molosët
banonin në fshatra. Ky njoftim i shkurtër, që me sa duket i referohet
një burimi më të hershëm, nuk ndihmon shumë për të krijuar një ide të
qartë mbi karakterin e këtyre vendbanimeve.
Me sa mund të gjykohet nga të dhënat arkeologjike,
vendbanimet fshatare ilire të kësaj kohe formoheshin nga grupe shtëpish
të grumbulluara sipas njësive shoqërore që përfaqësonin, d.m.th. mbi
bazën e një familjeje të madhe patriarkale
ose të një grupi familjesh të tilla, që i përkisnin një vëllazërie. Një
mendim të tillë e sugjerojnë, të paktën për vendbanimet respektive të
tyre, varrezat tumulare të Matit, të cilat përbëhen nga grupe të vogla
tumash, të vendosura në tarraca, në luadhe e në toka buke gjatë luginës
së lumit. Po kjo gjë përsëritet edhe në tumat e Kukësit, ato të pellgut të Korçës, të luginës së lumit Drinos e gjetkë. Edhe vendbanimet fshatare të gjurmuara në luginën e Vjosës japin të njëjtën tablo. Në të gjitha rastet ato paraqiten si vendbanime të vogla e të shpërndara pranë tokave bujqësore.

Bujqësia e bagëtia ilire
Burimet e shkruara dhe ato arkeologjike dëshmojnë se, gjatë kësaj
periudhe, ilirët merreshin si dhe më parë kryesisht me bujqësi dhe me
blegtori. Bujqësia u zhvillua sidomos në zonat fushore dhe në
përgjithësi në krahinat pjellore të vendit. Ilirët kultivonin në këtë
kohë të gjitha llojet e drithërave. Jo rastësisht, krahina të veçanta ilire, si Paionia dhe Thesprotia, përmenden që në eposin homerik si vende frytdhënëse dhe pjellore, d.m.th. të përshtatshme për kulturat bujqësore. Hesiodi, shkrimtar grek i shek. VIII-VII p.e.sonë, do ta cilësojë gjithashtu si shumë pjellore fushën e Helopisë, ndërsa sipas historianit grek Hekateut (fundi i shek. VI-V p.e.sonë), në Iliri kishte krahina që prodhonin deri dy herë në vit.
Më vonë Skymni,
duke përsëritur në vargjet e tij Hekateun, shton se popullsia ilire që
banonte në viset e brendshme merrej me lërimin e tokës. Krahas
bujqësisë, në Iliri, veçanërisht në zonat bregdetare të saj dhe në
krahinat e ulëta kodrinore me klimë të butë, qenë kultivuar dhe rrushi e ulliri. “I ngrohtë dhe frytdhënës ka qenë ky vend, shkruan historiani dhe gjeografi grek Straboni në veprën e tij “Gjeografia” (shek. I e.sonë); ai është plot me ullishta dhe vreshta”, vijon ky autor, përveç disa krahinave të pakta ku toka është fare e ashpër. Që ilirët merreshin me vreshtari, këtë e dëshmojnë farërat
e rrushit të zbuluara në disa nga vendbanimet e kohës. Kushtet e
përshtatshme tokësore dhe klimatike ndihmuan jo më pak edhe për
kultivimin e perimeve, si të bishtajës, të bathës, të bizeles, etj., si dhe të kulturave frutore, si p.sh. të mollës, të dardhës, të qershisë
etj., të gjitha këto janë të dëshmuara nga farërat e gjetura gjatë
gërmimeve arkeologjike. Ilirët shfrytëzonin në këtë periudhë edhe bletët, prej të cilave ata siguronin mjaltin dhe dyllin. Sipas Aristotelit, taulantët e përdornin mjaltin edhe për të bërë një lloj pijeje të ngjashme me atë të verës
së ëmbël dhe të fortë. Tek ilirët ishte e zhvilluar edhe blegtoria,
madje në krahinat e brendshme malore ajo përbënte bazën kryesore të ekonomisë së tyre.
Hesiodi duke e cilësuar Helopinë si një fushë shumë pjellore dhe me livadhe të gjera, shton se ajo është e pasur me tufa delesh dhe me qé këmbëharkuar, ndërsa Pindari, do ta vlerësonte, në shek. V p.e.sonë, këtë krahinë si ushqyese të shkëlqyeshme të gjedhit. Hekateu gjithashtu bën fjalë për kullota të pasura të Adrias
(krahinë bregdetare e Ilirisë), dhe për bagëtinë e saj me pjellshmëri
të lartë. Si te ky autor i hershëm, ashtu dhe tek të tjerët, që
përsërisnin më vonë këto njoftime, ato shpesh paraqiten të veshura me
hollësira fantastike. Por duke lënë mënjanë teprimet e tyre, këto
burime, sidoqoftë, flasin për një blegtori të zhvilluar tek ilirët.
Kujdesi që tregonin ilirët për mbarështimin e bagëtisë vihet re edhe
nga tregimi i Aristotelit për kriporet e autariatëve dhe ardianëve.
Konfliktet e shpeshta midis këtyre dy fiseve për këtë kripore, shprehin
shqetësimet e blegtorëve ilirë lidhur me këtë produkt shumë të vlefshëm
për jetën e gjësë së gjallë.
“Kripa, - thotë Aristoteli, - u duhet atyre për kafshët, të cilave ua japin dy herë në vit, përndryshe shumica u ngordh”. Midis kafshëve shtëpiake më të parapëlqyera ishin qetë, delet, derrat, qentë
etj., për të cilat flasin si burimet historike, ashtu edhe vetë
materiali kockor i zbuluar dendur në vendbanimet e ndryshme të kësaj
periudhe. Ilirët shquheshin edhe si rritës të mirë të kuajve.
Këta të fundit ishin të shpejtë në vrapime dhe të qëndrueshëm në punë,
siç na thonë burimet e mëvonshme. Krahas blegtorisë, ilirët merreshin
edhe me gjueti,
megjithëse kjo veprimtari nuk luante ndonjë rol aq të rëndësishëm në
jetën ekonomike të tyre. Të përmendur ishin në atë kohë qentë e gjahut
të Mollosisë, por akoma më të shquar ata që ruanin kopetë e bagëtive.
Këta të fundit sipas burimeve të shkruara, ua kalonin qenve të tjerë
për trupin e tyre të lartë dhe guximin e madh në kacafytje me bisha të
egra. Skenat e gjuetisë së ilirëve na janë pasqyruar edhe në artin
figurativ ilir të kësaj kohe. Për t’u përmendur në këtë drejtim janë
ato që zbukurojnë vazot me fund të ngushtë (situlat) prej bronzi të
zbuluara në krahinat veriore të Ilirisë. Nga kafshët e egra më tepër
çmoheshin derri, dreri etj. Ky i fundit u jepte gjahtarëve ilirë jo vetëm mishin dhe lëkurën, por edhe brirët prej të cilëve ata punonin vegla të ndryshme dhe zbukurime. Të tilla vegla ndeshen shpesh nëpër vendbanimet ilire të periudhës së hekurit. Deti, liqenet si dhe lumenjtë, që e përshkonin Ilirinë në drejtime të ndryshme, u dhanë mundësi banorëve pranë tyre të merreshin që herët edhe me peshkim. Këto burime ujore përmbanin sasi të shumta peshku. Kështu, p.sh. ilirët që jetonin pranë liqenit Prasiada të Peonisë, zinin, sipas Herodotit, shumë peshk. Përparime të dukshme vihen re edhe në metalurgji. Kjo duket si në intensifikimin e nxjerrjes së mineraleve, ashtu dhe në zgjerimin e madh të prodhimit të objekteve metalike.
Nëpër vendbanimet dhe në varrezat ilire të kësaj kohe gjejmë sasira të konsiderueshme armësh dhe veglash prej hekuri dhe bronzi, orendi të ndryshme shtëpiake dhe një mori të madhe shumë të larmishme stolish, të cilat tregojnë pa dyshim për një konsum të madh të lëndës së parë minerare, sidomos të bakrit
dhe të hekurit, me të cilët ishte i pasur territori i Ilirisë. Në shek.
XI-IX p.e.sonë ilirët nuk e zotëronin ende mirë mjeshtërinë e

Bujqësia e bagëtia ilire
Në shek.
XI-IX p.e.sonë ilirët nuk e zotëronin ende mirë mjeshtërinë e përpunimit të hekurit
dhe nuk është aspak e rastit që në varret e kësaj periudhe, objektet
prej hekuri janë shfaqje tepër të rralla, ndërsa ato prej bronzi, të
cilat në shumë pikëpamje zhvillojnë më tej traditën e kohës së bronzit,
janë të shumta. Vetëm në shek. VIII-VII p.e.sonë prodhimi metalurgjik i
hekurit arrin zhvillimin e tij të plotë tek ilirët. Ky metal e
zëvendëson në një masë të ndjeshme bronzin, në prodhimin e armëve dhe të veglave të punës, të cilat tani bëhen më të forta dhe më me rendiment në punimet e ndryshme bujqësore dhe zejtare.
Ky përmirësim i veglave të punës çoi për pasojë edhe në zgjerimin e
mëtejshëm të prodhimit të shoqërisë ilire të kësaj kohe. Sendet
metalike të kësaj faze të zhvilluar të epokës së hekurit, tregojnë se
sa përpara kishte shkuar teknika e punimit
të tij. Për këtë dëshmojnë format e bukura dhe nganjëherë shumë të
përsosura të armëve dhe sidomos të stolive, të cilat nënkuptojnë dhe
procese pune mjaft të ndërlikuara, si edhe vetë zbukurimi i pasur
gjeometrik i këtyre objekteve të punuara me mjeshtëri dhe me një
radhitje simetrike të motiveve. Kjo pasqyrohet më në fund edhe në vetë
trajtimin plastik të figurave prej bronzi në trajta njerëzish, kafshësh
e zogjsh. Përpunimi i metaleve ishte përqendruar kryesisht në qendrat
metalurgjike të Ilirisë. Të tilla ishin në vendin tonë, p.sh. zona e Mirditës dhe e Matit, ku janë përcaktuar edhe vendet e shkrirjes së bakrit, si zona e Kukësit, ajo e Korçës, e njohur për punimin e metaleve që në kohën e bakrit dhe të bronzit etj.
Prania e qendrave të ndryshme për punimin e metaleve në Iliri duket
edhe në vetë karakterin e diferencuar tipologjik të prodhimeve të
këtyre qendrave. Në to prodhohej jo vetëm për të plotësuar nevojat e
brendshme të fisit ose të një krahine më të madhe, por edhe për t’u përdorur si mall këmbimi. Përparime të dukshme vihen re në këtë kohë edhe në poçeri,
e cila qëndron nga pikëpamja e teknikës, e formave dhe e trajtimit të
dekorit të saj, më lart se poçeria e epokës pararendëse të bronzit.
Duke filluar nga shek.VI p.e.sonë, mbase edhe pak më parë, në krahinat
jugore të Ilirisë, kalohet gradualisht nga punimi me dorë të lirë i enëve prej balte, në prodhimin e tyre me çark. Prodhimet e para i kemi nga vendbanimi i Trenit
(shek.VII). Një pjesë e madhe e poçerisë vendore të kohës arkaike e
zbuluar në varrezat tumulare të Kuçit të Zi të Korçës, del e punuar me
çark. Një dukuri e tillë vihet re edhe në zonën e Matit e të Kukësit.
Futja e teknikës së re në prodhimin e enëve, bëri që poçeria të
shndërrohet në një degë të veçantë zejtarie, me të cilën merreshin
mjeshtra të specializuar në këtë fushë të prodhimit.
Zhvillimi i madh i degëve të ndryshme të prodhimit bujqësor dhe
zejtar, bëri që të zgjeroheshin në këtë kohë edhe më tepër marrëdhëniet
ekonomike ndërfisnore, si edhe midis popullsisë ilire dhe atyre të
vendeve fqinje ose më të largëta. Në këtë drejtim ndihmoi shumë dhe
pozita e favorshme gjeografike e territorit të Ilirisë, e ndodhur midis
botës mesdhetare dhe Evropës Qendrore, si edhe rrugët e tij të hapura
të komunikimit natyror, tokësor dhe detar. Këto marrëdhënie pasqyrohen
qartë në prodhimet e ndryshme të zejtarisë greke apo në imitacionet
lokale të modeleve të tyre, në stolitë e tipave italikë ose në qelibarin me prejardhje nga Baltiku. Nga ana tjetër, stolitë dhe armët tipike ilire që gjenden në Traki, Maqedoni, Itali ose në Greqi
janë dëshmi tjetër e gjallë e këtyre lidhjeve reciproke tregtare që
ekzistonin midis ilirëve dhe vendeve të tjera përreth. Një zhvillim të
madh morën veçanërisht shkëmbimet tradicionale me Greqinë sidomos pas shek. VIII p.e.sonë, me themelimin e kolonive helene
në brigjet e Ilirisë. Shtrirja e territorit të Ilirisë gjatë brigjeve
të Adriatikut dhe të Jonit krijonte mundësinë për një hov të madh të lundrimit.
Në fillim të epokës së hekurit ilirët përshkonin me anijet e tyre të
shpejta ujërat e këtyre deteve duke kaluar deri në brigjet perëndimore
të Greqisë dhe në ato jugore të Italisë. Disa prej fiseve ilire, si mesapët dhe japigët, u vendosën përgjithmonë në brigjet e Italisë së Jugut. Shumë aktivë në këtë veprimtari të hershme lundruese u treguan sidomos liburnët, të cilët themeluan edhe vendbanime të veçanta në ishullin e Korkyrës, si dhe në brigjet e Gadishullit Apenin.

Prona private në iliriPërparimet që u bënë në degët e ndryshme të ekonomisë gjatë epokës së hekurit
sollën ndryshime edhe në vetë strukturën e shoqërisë ilire. Baza e
këtyre ndryshimeve u bë prona private, e cila filloi të shfaqet tek fiset ekonomikisht më të zhvilluara, në fillim në blegtori e zejtari e më pas edhe mbi tokën. Hesiodi, duke folur për kopetë e mëdha në Helopi,
shënon se ato ishin pronë e njerëzve të veçantë. Karakteri dhe shkalla
e zhvillimit të zejtarisë dëshmon gjithashtu për praninë në këtë fushë
të pronësisë private. Dukurinë e pronësisë për tokën e kemi të dëshmuar
më vonë dhe duket se ajo ndjek një rrugë më të ngadaltë. Zakoni i ndarjes së tokës çdo tetë vjet, që na kumtohet nga Straboni për dalmatët,
është një dëshmi që tregon se zotërimi periodik i saj ishte një hallkë
e ndërmjetme në procesin e formimit të pronës private. Forcat kryesore
të prodhimit të shoqërisë ilire në këtë kohë ishin bujqit dhe blegtorët
e lirë, anëtarë të thjeshtë të fisit. Këtyre u shtohet edhe një shtresë
e re, më e kufizuar, ajo e zejtarëve. Nga ana tjetër, nga masa e gjerë
e popullsisë, fillon të veçohet si një shtresë më vete aristokracia fisnore,
e cila, duke u shkëputur nga prodhimi dhe nëpërmjet përvetësimit të
pasurisë së përbashkët, vihet në një pozitë të privilegjuar derisa
bëhet dalëngadalë zotëruese e pronave të mëdha tokësore dhe blegtorale.
Ajo gradualisht mënjanon organet demokratike të fisit dhe uzurpon
pushtetin. Nga burimet e shkruara më të hershme, siç është eposi homerik,
shihet se në disa nga fiset ilire ekzistonte, tanimë, diferencimi
shoqëror, të paktën në shekujt VIII-VII p.e.re kur u krijuan “Iliada” e “Odisea”. Duke folur për pjesëmarrjen e ilirëve paionë në luftën e Trojës kundër ahejve,
Homeri i barazon prijësit e tyre ushtarakë, që vinin nga “Paionia
pjellore” me prijësit e ahejve dhe të trojanëve. Kjo pa dyshim flet për
një gjendje sociale pak a shumë të ngjashme me atë të fiseve fqinje të Greqisë. Në një vend të poemës “Odisea” flitet për Feidonin, prijësin me origjinë fisnike të thesprotëve,
i cili pasi strehoi dhe mirëpriti në pallatin e vet Odisenë, gjatë
kthimit për në atdhe, përgatiti një nga anijet e tij të shpejta për ta
dërguar atë në Itakë.
Sipas këtij tregimi mitik, Feidoni përfaqëson këtu njërin nga krerët që
jetonte në një nga pallatet më të pasura të thesprotëve. Këta kishin
anijet e veta e njerëz që u shërbenin. Shumë kuptimplotë në këtë
drejtim është dhe një tregim i Herodotit, sipas të cilit, Klistheni,
kur ftoi në Sikione (rreth vitit 570 p.e.sonë) të gjithë burrat që do
ta ndienin veten të denjë për të pasur për grua të bijën e tij Agaristën, midis atyre që u paraqitën tek tirani qe edhe një farë Alkoni nga Molosia.
Sipas këtij tregimi, ky molosas duhet të ketë qenë nga një familje
princore ose shumë e pasur, që të pretendonte për të lidhur krushqi me
një skllavopronar të madh të Greqisë së asaj kohe, siç ishte Klistheni.
Të dhënat arkeologjike nga varrezat tumulare të luginës së Drinos, pellgut të Korçës dhe Ohrit (Trebenisht), zonës qendrore ilire të Glasinacit
etj., dëshmojnë gjithashtu se në shek. VIII-V p.e.sonë, diferencimi
shoqëror në gjirin e shoqërisë ilire ishte bërë mjaft i theksuar dhe
kishte prekur edhe krahinat e thella të Ilirisë Qendrore e Veriore. Në
këto varreza ndeshen, krahas varreve me inventar të varfër, edhe varre ku të vdekurin e shoqëronin armë të kushtueshme, sende luksi prej ari e argjendi dhe objekte të tjera të importuara nga viset përreth, që i takonin shtresës së pasur të aristokracisë fisnore.

Federatat fisnore ilire
Zhvillimi i pronës private,
që çoi në thellimin e diferencimit social, u bë burim konfliktesh në
shoqërinë ilire të shek. VIII-V p.e.sonë. Në këtë kohë morën
përpjesëtime të mëdha luftërat ndërfisnore dhe inkursionet plaçkitëse
për det e tokë, që arrinin deri në Greqi dhe në brigjet e përtejme të Adriatikut. Të tillë kanë qenë inkursioni i enkelejve për plaçkitjen e thesarit të Delfit ose ato të detarëve liburnë, të cilët me anijet e tyre të lehta dhe të shpejta zotëruan për një kohë brigjet e Adriatikut, që nga Korfuzi deri në brigjet italike.
Gjendja e krijuar nga këto luftëra dhe inkursione, që i sillnin aristokracisë fisnore
ilire të ardhura të mëdha, gjen shprehjen e vet në veprimtarinë e gjerë
të ndërtimit të vendbanimeve të fortifikuara dhe në zhvillimin e
armatimeve, sidomos të armëve të reja, siç ishin shpatat, hanxharët dhe heshtat prej hekuri që janë gjetje të rëndomta në varret e luftëtarëve ilirë dhe të mburojave të paionëve, të përkrenareve e frerëve të kuajve që përbënin pajisjet e veçanta të aristokracisë luftarake.
Në procesin e këtyre konflikteve, fiset e vogla ilire filluan të
lidhen dhe të formojnë gjatë veprimeve të tyre të përbashkëta në
luftërat agresive ose mbrojtëse, aty nga fundi i shek.VII p.e.sonë, federatat e para. Një federatë e tillë ishte ajo e taulantëve, që nën mbretin Galaur dhe më pas, gjatë shek. VII-VI p.e.sonë invadoi disa herë Maqedoninë
duke i shkaktuar asaj dëme të rënda dhe sakrifica të mëdha në njerëz.
Gjatë shek. VI-V p.e.sonë federata të tilla formuan edhe disa fise të
tjera, si molosët, thesprotët, kaonët, parauejtë, orestët, lynkestët, paionët, dardanët etj. Në krye të federatës qëndronte mbreti, i cili në burimet quhet basileus.
Në disa raste si tek kaonët e thesprotët vendin e tij e zinte një njeri
i zgjedhur çdo vit nga gjiri i fisit sundues të federatës.
Në burimet e fundit të shek.V vihet re se funksioni i basileut nuk i
takonte më prijësit më të aftë ushtarak, por ishte bërë i trashëgueshëm
dhe pushteti e autoriteti i tij ishte rritur mjaft si brenda fisit e
lidhjes fisnore, ashtu dhe jashtë tij. Në bazë të këtij fuqizimi të
prijësve ushtarakë dhe të basilejve qëndronte gjithnjë pasuria që vinte
duke u shtuar përherë e më shumë në sajë të luftërave. Ata vinin nga
shtresa e pasuruar e shoqërisë fisnore ilire, e cila dallohej nga pjesa
tjetër e popullsisë së thjeshtë. Ajo e konsideronte si një gjë të
turpshme të merrej me punimin e tokës, me mbarështimin e bagëtisë, me
prodhimin zejtar etj.
Në këto punë ishin të angazhuar vetëm prodhuesit e vegjël, masa e
gjerë e fshatarëve të lirë ose gjysmë të lirë. Zanati më i nderuar për
ta ishin lufta, gjuetia, garat sportive
etj., skenat e të cilave na janë transmetuar përmes gjuhës së gjallë
artistike në objektet e bronzta të zbuluara në krahinat veriore ilire
apo në kallcat e Glasinacit.
Në gjysmën e dytë të shek. V p.e.sonë disa nga federatat ilire kishin
arritur një stad mjaft të përparuar në zhvillimin e tyre politik.
Taulantët, fiset ilire, fqinje të Maqedonisë dhe ato më jugore: kaonët,
thesprotët e molosët merrnin pjesë në ngjarje të tilla politike të
historisë së botës së Mesdheut siç ishte lufta e Peloponezit. Taulantët ndërhyjnë me këtë rast në luftën civile që shpërtheu në Epidamn në vitin 436 p.e.s.. Në këtë luftë ata morën nën mbrojtje oligarkët e dëbuar nga demosi i qytetit dhe qenë një nga ato forca që në aleancë me Athinën, kundër lidhjes së Peloponezit,
ndihmuan aristokracinë epidamnase të rikthehet në pushtet. Kjo ngjarje
shënoi një kthesë të rëndësishme në historinë e kësaj kolonie greke,
sepse fatet e saj do të lidhen paskësaj gjithnjë e më shumë me botën
ilire. Dy njoftime të tjera kanë të bëjnë me ngjarjet e vitit 423. I
pari bën fjalë për kaonët, thesprotët, molosët dhe disa fise të tjera më të vogla fqinje të molosëve, që marrin pjesë nga ana e lakedemonëve në fushatën për të nënshtruar Akarnaninë dhe për ta shkëputur atë nga aleanca me Athinën, fushatë që përfundoi pa sukses.
Njoftimi i dytë lidhet me luftën që zhvilluan ilirët e krahinave juglindore kundër maqedonëve. Fisi ilir i lynkestëve
ishte prej kohësh në konflikt me sundimtarët maqedonë, të cilët synonin
ta nënshtronin. Gjatë luftës greko-persiane mbreti maqedon i ndihmuar
nga persët kishte mundur t’u impononte lynkestëve sovranitetin e tij.
Në kushtet e reja të luftës së Peloponezit, kur shteti maqedon ishte
ende i pakonsoliduar dhe sundimtari i tij Perdika II përplasej sa në njërën anë në tjetrën, duke u lidhur herë me Athinën e herë me Spartën, mbreti i lynkestëve, Arrabeu,
shfrytëzoi këtë situatë për t’u shkëputur nga varësia maqedone. Në
përpjekjet e tij për të rivendosur gjendjen e mëparshme, Perdika kërkoi
ndihmën e aleatit të vet, komandantit të forcave lakedemone, Brasidës,
të cilit i kishte besuar luftën kundër Athinës në teatrin halkidik të
veprimeve ushtarake. Një ekspeditë e fuqishme e përbërë nga forcat e
Perdikës dhe të Brasidës provoi të thyente Arrabeun me anën e
bisedimeve dhe të bëhej aleat i lakedemonëve. Por përpjekjet dështuan
dhe bashkë me to dështoi edhe ekspedita kundër lynkestëve. Në
kundërshtim me vullnetin e Perdikës, Brasida nuk guxoi të sulmonte dhe vendosi t’i tërhiqte forcat.
Pak kohë më vonë Perdika e bindi përsëri Brasidën për një fushatë të
re kundër lynkestëve; forcat maqedone e ato lakedemone të përbëra prej
3000 hoplitësh, 1000 kalorësish dhe një numër barbarësh
sulmuan Arrabeun. Por këtë radhë lynkestët kishin siguruar ndihmën e
vëllezërve të tyre ilirë. Forcat e bashkuara të ilirëve dhe lynkestëve
e shpartalluan veçmas mbretin maqedon dhe e detyruan të largohej në
pështjellim të plotë, duke braktisur aleatin e tij. Kështu Brasida u
gjend i rrethuar keq dhe vetëm me përpjekje të mëdha mundi t’i shpëtojë
forcat e veta nga asgjësimi i plotë. Kjo luftë ndryshoi krejt drejtimin
që kishin marrë ngjarjet në frontin halkidik. “I detyruar nga rrethanat e rënda,- shkruan Tukididi, - Perdika u përpoq të hynte sa më parë në marrëveshje me athinasit dhe t’i hiqte qafe peloponezasit”.
Duke i përshkruar këto ngjarje të shek. V, Tukididi na ka lënë edhe një
shënim me mjaft interes për vlerësimin e jetës social-politike të
ilirëve. Prej fjalimit, që sipas tij Brasida u mbajti ushtarëve të tij
para tërheqjes, ne mësojmë se shoqëria ilire ruan ende në fundin e
shek.V mbeturina të theksuara të rendit fisnor.
Por midis njoftimeve të autorëve që bëjnë fjalë vetëm për
inkursionet e ilirëve dhe atyre të Tukididit, që i përmend ata si një
forcë aktive, pjesëmarrëse në ngjarjet më të rëndësishme të kohës, ku
luajti ndonjëherë një rol jo pa rëndësi, ka një ndryshim të dukshëm. E
re në njoftimet e Tukididit është se lufta e federatave ilire si në
rastin e ndërhyrjes në luftën civile të Epidamnit, ashtu dhe në luftën
kundër maqedonëve dhe aleatëve të tyre peloponezas, nuk kishte më
karakterin e një inkursioni grabitqar, por synime politike të caktuara
dhe kjo nënkupton një stad mjaft të avancuar të organizimit të tyre
politik qoftë edhe në kuadrin e një federate fisnore. I gjithë ky
zhvillim social-politik, që vihet re, veçanërisht tek fiset ilire të
jugut në fund të shek.V p.e.sonë, pasqyron qartë një shoqëri, që
jetonte etapën e fundit të organizimit fisnor, atë kalimtare për në
rendin skllavopronar. Mbi bazën e kësaj shoqërie do të lindin në fundin
e shek. V - fillimin e shek. IV p.e.sonë formacionet e para shtetërore
ilire.

Kultura ilire në kohën e hekurit
Kultura ilire u formua me tiparet e saj karakteristike që e dallojnë
nga kulturat e popujve fqinjë në periudhën e zhvilluar të epokës së
hekurit. Ajo ishte një kulturë autoktone që u krijua në truallin historik të ilirëve, në procesin e formimit të vetë etnosit
ilir, mbi bazën e zhvillimit të brendshëm social-ekonomik të shoqërisë
ilire dhe pa dyshim edhe të marrëdhënieve me popujt fqinjë. Tiparet
themelore të saj janë shprehur në arritjet më të rëndësishme të ilirëve
në fushën e zhvillimit të tyre ekonomik e shoqëror, në mënyrën e të
jetuarit dhe të kuptuarit të botës që i rrethonte, në mënyrën e të
pasqyruarit të kësaj bote në artin e botëkuptimin e tyre. Krahas
tipareve themelore të përbashkëta të kësaj kulture, që janë
karakteristike për gjithë truallin ilir, vihen re edhe veçanti lokale.
Në kushtet e një territori të gjerë, me larmi të theksuara
fiziko-gjeografike, siç ishte pjesa perëndimore e Gadishullit të
Ballkanit, me lidhje fqinjësie e marrëdhënie me krahina që i
karakterizonte një zhvillim i ndryshëm social-kulturor, sidomos i
theksuar midis veriut të prapambetur qendërevropian dhe jugut më të
përparuar egjeo-mesdhetar, këto ndryshime lokale në kulturë janë po aq
të kuptueshme sa edhe zhvillimi jo i njëjtë social-ekonomik që njohën
ilirët e kësaj kohe. Të dhënat arkeologjike dëshmojnë për ndryshime
lokale edhe në aspekte të veçanta të jetës dhe të krijimtarisë së
ilirëve, ndryshime të cilat janë thjesht të karakterit etnografik.
Sipas të dhënave arkeologjike, në truallin ilir dallohen në epokën e
hekurit disa grupe kulturore: grupi jonik ose epirot, që përfshin
krahinën e banuar nga kaonët, thesprotët, molosët
dhe fiset e tjera më të vogla të viseve më jugore; grupi adriatik-jugor
ose taulanto-ardian, që shtrihet në gjithë ultësirën bregdetare nga Vjosa në Naretva
dhe që banohej nga këto dy fise të mëdha si dhe fise të tjera më të
vogla rreth tyre; grupi devollit ose dasaret në krahinën juglindore të
Shqipërisë me qendër pellgun e Korçës; grupi pelagon në Maqedoninë
Perëndimore dhe ai paion në atë lindore, grupi i Matit ose pirust, që
përfshin krahinat e brendshme të Shqipërisë Verilindore (Mat, Dibër
Kukës) dhe ai dardan në Kosovë; grupi i Glasinacit me qendër
rrafshnaltën me të njëjtin emër në lindje të Sarajevës dhe rreth saj,
që i përgjigjet krahinës së banuar nga autariatët; grupi dalmatin, që përfshin krahinën midis lumenjve Naretva e Krka;
grupi japod në territorin e sotëm të Likës dhe grupi verior-adriatik
ose liburn, që shtrihej në territorin midis lumenjve Krka e Zrmanje.
Çdo njeri nga këto grupe kulturore i përgjigjet kryesisht territoreve
të banuara nga fiset ose bashkimet e mëdha fisnore ilire. Sa më të
afërta gjeografikisht ishin këto grupe, aq më të mëdha ishin
ngjashmëritë kulturore midis tyre. Kështu, p.sh., grupi japod paraqet
mjaft paralele me atë fqinjë liburn. Në Ilirinë Qendrore grupi i Matit
lidhet aq ngushtë me atë të Glasinacit dhe atë dardan saqë inkuadrohen
me një kompleks të gjerë kulturor Mat-Glasinac; ndërsa në Ilirinë e
Jugut grupi devollit afron në shumë aspekte me atë pelagon dhe epirot.
Këto ndryshime dhe ngjashmëri lokale, që burojnë nga baza e përbashkët
etnike, kushtet herë të përafërta e herë të ndryshme të zhvillimit
social-ekonomik dhe marrëdhëniet ndërkrahinore, shkrihen në tërësinë e
bashkësisë kulturore ilire, të cilën e vërejmë si në gjuhë, ashtu dhe
në kulturën materiale (vendbanimet, veglat e punës, armët, qeramikën,
stolitë etj.) e atë shpirtërore (artin e botëkuptimin) të saj, pa
kërkuar një unitet të plotë për këtë shkallë të zhvillimit të ilirëve.
Veçoritë lokale etnografike në kulturë, ashtu sikurse dhe ato
dialektore në gjuhë, nuk cenojnë unitetin e kulturës ilire dhe të
bartësve të saj, ato janë shprehje e larmisë dhe e ndryshimeve brenda
së njëjtës kulturë.

Gjuha Ilire
Ilirët
flisnin një gjuhë që dallohej nga gjuhët e popujve të tjerë të kohës së
lashtë të Ballkanit. Ajo ishte një gjuhë e veçantë indoevropiane, që
kishte lidhje afërie ku më të largët e ku më të afërt me gjuhë të tjera
të gadishullit dhe jashtë tij. Janë konstatuar elemente të përbashkëta
sidomos me trakishten. Lidhur me vendin e ilirishtes në mes të gjuhëve
indoevropiane është diskutuar mjaft dhe janë dhënë mendime të ndryshme.
Një varg dijetarësh të shquar historianë, arkeologë e gjuhëtarë,
kanë sjellë një sërë argumentesh historike dhe gjuhësore për origjinën
e shqiptarëve dhe të gjuhës së tyre. Sintezën më të plotë, të shoqëruar
me vështrimin kritik të mendimeve për origjinën e gjuhës shqipe, e ka
dhënë gjuhëtari i shquar prof. Eqrem Çabej, i cili ka sjellë dhe
argumentet e tij shkencore, në mbështetje të tezës ilire. Disa nga
argumentet e parashtruara prej tij janë këto:
Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të trojeve, ku në periudhën
antike kanë banuar popullsi ilire; nga ana tjetër, në burimet historike
nuk njihet ndonjë emigrim i shqiptarëve nga vise të tjera në trojet e
sotme; një pjesë e elementeve gjuhësore: emra vendesh, fisesh, emra
njerëzish, glosa, etj., që janë njohur si ilire, gjejnë shpjegim me anë
të gjuhës shqipe. Format e toponimeve të lashta të trojeve ilire
shqiptare, të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se
ato janë zhvilluar sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes,
d.m.th. kanë kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një popullsie
shqipfolëse; marrëdhëniet e shqipes me greqishten e vjetër dhe me
latinishten, tregojnë se shqipja është formuar dhe është zhvilluar në
fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit; të
dhënat arkeologjike dhe ato të kulturës materiale e shpirtërore,
dëshmojnë se ka vijimësi kulturore nga ilirët antikë te shqiptarët e
sotëm.
Nga të gjitha këto argumente, del si përfundim se teza e origjinës
ilire të gjuhës shqipe, është teza më e mbështetur nga ana historike
dhe gjuhësore. Nga ilirishtja e Ballkanit gjer tani nuk është gjetur
gjë e shkruar dhe është menduar se nuk ka qenë e shkruar. Dëshmohet e
shkruar mesapishtja e Italisë Jugore, që është mbajtur e mbahet
përgjithësisht si një degë e ilirishtes, në njëfarë mase si një dialekt
i saj i zhvilluar më tej në kushtet e një veçimi prej disa shekujsh nga
trungu i saj gjuhësor kryesor. Prej saj kemi rreth 2 000 mbishkrime të
shkruara në një alfabet grek (dorik) me disa ndryshime për të
riprodhuar disa tinguj të posaçëm të gjuhës së tyre. Një mbishkrim i
Kalasë së Dalmaces afër Pukës, që për dekada të tëra qe mbajtur si i
vetmi mbishkrim ilir, u provua nga gjuhësia e re shqiptare se nuk ishte
tjetër veçse një mbishkrim greqisht i shek. VI-VII. Nëse do të
kurorëzohen me sukses përpjekjet që po bëhen për leximin e një
mbishkrimi të Muzeut të Shkodrës me prejardhje nga Dobraçi, shkruar me
një alfabet të panjohur dhe të një mbishkrimi të gjetur në Bugojë të
Bosnjës Perëndimore, mund të sillen të dhëna të reja e të hapen
perspektiva. Zbulimet e mëtejshme arkeologjike mund të japin ndonjë
tekst ilir të shkruar me alfabet të veçantë ose me alfabet grek a
latin. Gjuhët greke dhe latine që hynë më parë në Iliri si gjuhë
kulture, tregtare ose si gjuhë zyrtare administrative, nuk u bënë kurrë
gjuhë të të gjithë popullit, i cili vazhdoi të ruajë në jetën e tij të
përditshme të folmen amtare. Njoftimi i historianit grek të shek. II
p.e.sonë, Polibit, për bisedimet e mbretit Gent me delegatët maqedonas
përmes përkthyesit që njihte ilirishten, dëshmon se kjo gjuhë u
praktikua edhe si gjuhë zyrtare deri në fund të jetës së pavarur
politike të ilirëve.
Nga gjuha e ilirëve kanë mbetur disa materiale, por që nuk janë të
mjaftueshme: elemente leksikore shumë të pakta të së folmes së
përditshme përbërë nga disa glosa ilire, dhe sidomos një numër i madh
(rreth 1 000) emrash të përveçëm, emra personash, perëndish, fisesh,
vendesh dhe disa emra lumenjsh e malesh. Fjalët ilire i kemi në formën
që na janë dhënë prej autorëve grekë e latinë, jo në formën autentike
të tyre. Ndër ato fjalë mund të përmenden rhinos = mjegull, sabaia =
birrë meli etj. Emrat e përveçëm ilirë që na janë transmetuar në
burimet e shkruara antike (autorë grekë e latinë, mbishkrime greke e
latine, monedha të territorit ilir) përbëjnë materialin kryesor që kemi
prej ilirishtes së Ballkanit. Ato lejojnë që të nxirren disa elemente
të fjalëformimit emëror të ilirishtes e ndonjë tipar fonetik i saj,
ndonjë element i leksikut të saj dhe material krahasimi me gjuhët e
tjera indoevropiane, po nuk japin mundësi të njihen gramatika dhe
leksiku i saj.
Studiues të ndryshëm kanë përcaktuar si ilire edhe një numër fjalësh
të ndeshura në gjuhët e tjera të lashta ose në gjuhët e sotme të
Evropës, duke i marrë ato si huazime nga ilirishtja ose si të
trashëguara prej saj. Shumica e tyre janë të diskutueshme, po disa kanë
gjasa vërtetësie. Ndër to përmendim: lat. mannus = kalë i vogël, krhs.
shqipen maz/mëz; gr. balios = i bardhë, me pulla të bardha, krhs.
shqipen balë; gr. kalibe = kasollë; disa fjalë pararomane etj.
Material më të pasur jep mesapishtja e Italisë Jugore. Prej saj kanë
ardhur një numër mbishkrimesh zakonisht të shkurtra e shpesh
fragmentare të shek. VI-I p.e.sonë, që japin edhe fjalë, trajta e
ndonjë frazë, përveç emrave të përveçëm që përmenden në to, por që janë
kuptuar dhe shpjeguar deri më sot në një masë të vogël. Kemi disa glosa
si brendon = bri, bilia = bilë, bijë etj., dhe shumë emra të përveçëm
njerëzish, fisesh e vendesh.
Janë vënë re gjithashtu edhe bashkëpërkime të rëndësishme midis
mesapishtes dhe shqipes në sistemin fonetik dhe gramatikor, si p.sh.
reflektimi i |o|-së së shkurtër indoevropiane në |a|,
evolucioni ?|-m|>|-n| i mbaresës së rasës kallëzore njëjës të emrave
në të dyja këto gjuhë etj.
Ne mendojmë se edhe afereza proverbiale e shqipes, rënia e rrokjeve
të patheksuara në ballë të fjalës, që ka prekur si fjalët e fondit
indoevropian *olena > shq. llânë/llërë, *ok'to:t- > tetë, qoftë
një numër emërvendesh: Avlona > Vlona/Vlora, Astibos > Shtip,
qoftë huazimet latine: amicus > shq. mik, Aprilis > shq. prill,
vihet re edhe te një numër emërvendesh ilire, që dalin pikërisht në
këtë formë, pra me aferezën e rrokjes nistore: Aenona (sot Nin),
Osinjium (sot Sinj), një dëshmi kjo se fiset sllave i gjetën ato në
formën e tyre protoshqipe. Po ashtu, te disa emërvende vihet re
refleksi *o: > e, si te Ia•dera, Be•deri•ana, sigurisht nga i.e.
*udo:r, kurse gjymtyra e parë gjan të jetë forma e
rregullt e prtoformës i.e. *sm.- > n•ja (khs. ang. *sm-mo > some).

Arti ilir në kohën e hekuritArti ilir në periudhën e hershme të hekurit karakterizohet me stilin
e tij dekorativ të theksuar të epokës së bronzit, por lulëzimin e arrin
në fillim të epokës së plotë të hekurit, d.m.th. rreth shek. VIII-VII
p.e.sonë në kushtet e zhvillimit të mëtejshëm ekonomiko-shoqëror të
ilirëve. Kjo vihet re qartë sidomos në grupin e kulturës së Devollit,
në atë të Mat-Glasinacit etj. Ky stil zbukurimi, i aplikuar jo vetëm në
objektet e veçanta metalike, kryesisht prej bronzi dhe në qeramikë, por
edhe në materialet që nuk i rezistuan kohës si në dru, kockë etj.,
përfaqësohet nga një gamë e pasur figurash gjeometrike, si rrathë të
veçantë e bashkëqendrorë, rombe e trekëndësha me fusha të zbrazura ose
të mbushura me vija paralele etj., të kompozuara me një fantazi të
zhvilluar dhe në një sistem rigorozisht simetrik. Ky stil do të jetojë
në të gjitha periudhat e veçanta të zhvillimit dhe të dobësimit të tij,
deri në fund të periudhës së hershme të hekurit, duke përbërë kështu
bazën kryesore dhe më të qëndrueshme të koncepteve estetike të ilirëve
në përgjithësi. Arti figurativ në Iliri u zhvillua më vonë; atë e shohim të përfaqësuar në figura
njerëzish dhe kafshësh të trajtuara skematikisht ose në mënyrë të
stilizuar si dhe në objekte të tjera, si art dekorativ i ndërthurur me
motive gjeometrike. Nga shek.VI p.e.sonë tek fiset e Ilirisë së Veriut
nën ndikimin e fuqishëm të kulturave mesdhetare dhe në kornizën e
lidhjeve të shumëfishta të popullsive përreth Adriatikut Verior, lindi
një art i pasur figurativ, shprehjen më të lartë të të cilit e gjejmë
tek situlat liburne e tek urnat
japode. Në një stil të pjekur arkaik të kohës janë paraqitur në këto
monumente pamje nga jeta e përditshme e ilirëve, në mënyrë të veçantë e
shtresave të pasura të shoqërisë së tyre, midis të cilave skena
argëtimesh, siç është rasti i një valleje grash lidhur dorë për dore,
apo i një procesioni funeral, ku përcjellja është dhënë nëpërmjet një
vargu të gjatë kurorash luftarake dhe kalorësish që marrin pjesë në ceremoninë solemne.
Në raste të tjera paraqiten skena luftimesh, gjuetie, mundjeje etj.
Këto manifestime artistike, megjithëse të ndikuara nga pikëpamja e
stilit dhe e karakterit tregimtar të ornamentit prej artit arkaik grek
dhe ai etniko-italik përsa i përket paraqitjes së figurave, motiveve
reale dhe përmbajtjes së tregimit, kanë mjaft elemente vendëse, që
tregojnë për natyrën vendore të prodhimit të shumë prej tyre. Në këtë
drejtim përveç vlerave artistike, këto monumente përbëjnë edhe një
burim historik të dorës së parë për njohjen e jetës dhe të koncepteve
të shoqërisë ilire në shek. VI-V p.e.sonë. Përsa u përket besimeve të
ilirëve të epokës së hekurit, ato nuk ndryshonin prej atyre të epokës
së bronzit. Një rol të madh vazhdon të luajë kulti i tokës mëmë i
lidhur me pjellorinë e saj dhe me zhvillimin e bujqësisë në
përgjithësi. Shumë e përhapur tek ilirët ishte heliolatria
(adhurimi i diellit). Gjurmët e shumta të saj shprehen përmes motiveve
të ndryshme, që zbukuronin objektet e veçanta dhe që në mënyrë grafike
simbolizonin diellin. Të tilla ishin, p.sh.: rrathët bashkëqendrorë, svastikat, spiralja etj. Ky kult diellor tek ilirët shprehej dhe përmes varëseve të ndryshme në formë kali, kaprolli, zogu etj. Një kult tjetër shumë i zhvilluar tek ilirët, sidomos tek ata të krahinave jugore, ishte dhe gjarpri si simbol i pjellorisë si totem, si qenie mbrojtëse nga syri i keq (apotropeike) etj. Vendosja e varreve në tuma përreth një varri
më të hershëm të pasur dhe qendror, si dhe shoqërimi i të vdekurit në
varr me objekte të ndryshme, tregon se tek ilirët e periudhës së
hershme të hekurit ishte i zhvilluar dhe kulti i të parëve, si edhe
besimi mbi jetën e përtej varrit. Ilirët besonin edhe në ekzistencën e
fuqive mistike, që rronin midis tyre dhe u shkaktonin njerëzve
sëmundjet dhe fatkeqësitë e tjera shoqërore. Për t’i larguar këto të
këqija, ilirët sajuan forma të ndryshme varësesh (amuleta), me karakter apotropeik etj.

Marrëdhëniet Iliro-Helene në antikë

Vendosja e kolonive helene në bregdetin ilir është pjesë e drejtimit
të lëvizjes kolonizuese helene, në të cilën më aktiv u tregua Korinthi.
Kjo dukuri u zhvillua, nga njëra anë, me shtytjen e faktorëve ekonomikë
e shoqërorë të metropoleve dhe, nga ana tjetër, qe një hap i mëtejshëm
në përfshirjen e zonave ilire në sferën e ekonomisë së Mesdheut.
Kolonitë më të hershme u vendosën në tokat e Ilirisë së Jugut. Këto
zona të banuara nga ilirët kishin marrëdhënie tregtare me vendet e
Greqisë që nga epoka kreto-mikene. Kjo tregti fitoi një bazë më të
gjerë në kushtet e shthurjes së rendit fisnor tek ilirët. Vendosja dhe
zhvillimi i mëtejshëm i kolonive ka qenë pasojë e këtij procesi. Në
fillim u vendosën pranë vendbanimeve ilire pikat tregtare, të cilat me
zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve me brendatokën ilire u
populluan nga grupe kolonistësh helenë dhe u kthyen në qendra të
shpërngulurish (apoike) të metropoleve greke.
Kolonia më e hershme u vendos në vitin 737 në ishullin e Korkyrës,
që banohej atëhere nga liburnët. Nga këtej një valë kolonistësh u
vendosën në Dyrrah (627 p.e.sonë, ka shumë gjasë edhe më herët).
Apolonia, e cila u themelua në vitin 588, ngjan të ketë qenë populluar
nga kolonistë të ardhur nga Dyrrahu. Për gjithë kohën antike midis dy
qyteteve u mbajtën lidhje të ngushta ekonomike dhe politike, që janë
karakteristike për marrëdhëniet midis metropoleve dhe apoikeve. Në të
njëjtën kohë me Apoloninë u formua nga banorët të ardhur nga Eubea edhe
kolonia helene në Orik, e cila për vetë mundësitë e kufizuara të
kontakteve me prapatokën ilire nuk arriti kurrë rëndësinë ekonomike, as
edhe famën e dy kolonive të tjera. Kaluan edhe dy shekuj të tjerë
derisa kolonistët helenë të ardhur nga Parosi, Sirakuza e Sicilisë dhe
Knidi të vendoseshin në ishujt e Ilirisë së Veriut, ku themeluan Faron
(sot Hvar), Isën (sot Vish) dhe Korkyrën e Zezë (sot Korculla).
Në fillimet e veprimtarisë së kolonive peshën kryesore në ekonomi e
zinte tregtia tranzite. Nga tokat ilire merreshin prodhime bujqësore,
lëndë druri dhe minerale për nevojat e metropoleve, kundrejt shkëmbimit
mall me mall me prodhime të zejtarisë. Por në shek.V p.e.sonë kolonitë
e bregdetit ilir nuk janë më shtojca të ekonomisë e furnizuese të
thjeshta lëndësh të para të qyteteve mëma. Prodhimi lokal, i mbështetur
kryesisht në shfrytëzimin e punës së skllevërve, arrin në këtë periudhë
një shkallë të tillë zhvillimi saqë ishte në gjendje të mbulonte jo
vetëm kërkesat e popullsisë së këtyre qyteteve, por edhe të botës ilire
përreth, gjallëruese dhe nxitëse e drejtpërdrejtë e këtij zhvillimi.
Importimet nga qytetet mëma dhe Greqia u kufizuan kryesisht në sendet e
luksit dhe në veprat e artit. Dyrrahu dhe Apolonia vepronin tani si
njësi ekonomike krejt të pavarura, duke e shprehur këtë edhe në prerjen
e monedhave të tyre të veçanta.
Zejtaria u orientua nga prodhimi i sendeve të konsumit të gjerë:
qeramika, veglat e punës, armët që hidheshin në tregun e brendshëm dhe
në atë të prapatokës. Punishtet e prodhimit të gjerë të enëve prej
balte, të tjegullave e të tullave, të punimit të gurit etj., ishin
prona të skllavopronarëve dhe kishin karakterin e ergasterive antike.
Në marrëdhëniet tregtare me botën ilire, veç prodhimeve bujqësore e
blegtorale, lëndës së drurit për ndërtimin e anijeve dhe skllevërve,
për të cilat tregu grek kishte mungesë, vëmendja e kolonistëve u
përqendrua në pasuritë minerale të Ilirisë së Jugut. Në shkrirjen dhe
në përpunimin e hekurit, të bakrit dhe të argjendit, ilirët kishin një
përvojë shekullore, nga e cila përfituan edhe kolonistët. Veçanërisht
eksportimi i argjendit që nxirrej nga minierat e pirustëve dhe të
Dardanisë, u bë një nga burimet kryesore të pasurimit e të lulëzimit të
dy kolonive të mëdha, Dyrrahut dhe Apolonisë. Ai eksportohej kryesisht
në formën e monedhave, të cilat gjetën një përkrahje të gjerë në
krahinat e afërta dhe të largëta ilire.
Për të nxjerrë fitime sa më të mëdha nga marrëdhëniet tregtare me
ilirët, sidomos nga tregtia me shumicë e lëndëve të para, e gjithë kjo
veprimtari kryhej nëpërmjet një përfaqësuesi të veçantë të kolonive, të
quajtur poleti.
Duke qenë se Dyrrahu dhe Apolonia ishin qendra zejtare e tregtare,
bujqësia e blegtoria zinte në to një vend të dorës së dytë. Në rrethet
e afërta të qytetit pronarët e pasur kishin tokat e kullotat e tyre me
sipërfaqe e prodhim të kufizuar, sepse kufiri me ilirët nuk shtrihej
shumë larg mureve të qytetit.

Shoqëria dhe politika ilire në antikë

Që në fillim në kolonitë helene të bregdetit ilir u vendos mënyra
antike e prodhimit. Në ndarjen e shoqërisë në kolonitë rol të veçantë
luante prejardhja shoqërore dhe etnike e njerëzve. Në kushte më të
privilegjuara ishte shtresa me prejardhje aristokrate, që kishte qenë
shpesh përkrahëse e themelimit të kolonive. Përbërja shoqërore e
shtresave të lira ishte e larmishme. Krahas të mërguarve, për arsye
politike gjatë luftërave të demosit me aristokracinë në metropole,
kishte fisnikë të varfëruar, zejtarë të zhveshur nga mjetet e
prodhimit, fshatarë të shpronësuar, tregtarë e detarë. Kjo masë e
popullsisë shtohej vazhdimisht si rrjedhim i dyndjeve të herëpashershme
nga metropolet. Në Dyrrah një kontingjent i madh njerëzish të tillë
erdhi në gjysmën e dytë të shek.V.
Në Dyrrah e në Apoloni shtresa e skllevërve përbënte forcën kryesore
të fuqisë punëtore. Ajo ndahej në tri kategori: në skllevër të
qytet-shtetit skllavopronar, të cilët punonin në punishtet e tjegullave
dhe të tullave, në thyerjen, transportimin dhe në skalitjen e gurëve,
në përpunimin e metaleve e në prerjen e monedhave, pra në punët më të
rënda. Të shumtë ishin edhe skllevërit privatë që përbënin kategorinë e
dytë, të cilët përveç ergasterive shërbenin edhe në ekonomitë shtëpiake.Një pjesë të popullsisë, gjithmonë në rritje, e përbënin “të huajt”,
kategoria e tretë ose banorët me origjinë ilire. Këta në dhjetëvjeçarët
e parë ishin të privuar nga të drejtat shoqërore dhe politike.
Në përputhje me këtë përbërje shoqërore të popullsisë, rendi politik
në Apoloni e Dyrrah kishte në fillim karakter oligarkik. Pushteti i
takonte një pakice me prejardhje aristokrate. Shumica dërrmuese e
popullsisë, ashtu edhe ilirët, duke mos bërë fjalë për skllevërit, nuk
gëzonte të drejta në qeverisjen e qytetit.
Zhvillimi i vrullshëm ekonomik i Dyrrahut dhe i Apolonisë në
shek.VI-V shoqërohet me ndryshime në rendin shoqëror e politik të dy
kolonive, si rrjedhim i një lufte të ashpër sociale e politike. Me
zgjerimin e prodhimit zejtar dhe të shkëmbimit të mallrave me ilirët
dhe me Greqinë, u pasuruan dhe u forcuan ekonomikisht shtresat tregtare
e zejtare të kolonive. Këto shtresa dolën tani si forca të pavarura në
arenën politike kundër grupit oligarkik, me synimin për të marrë
pushtetin dhe për ta përdorur atë në dobi të interesave të tyre. Si
rrjedhim i kësaj, në vitin 437 shpërtheu në Dyrrah një kryengritje e
demosit, e njohur në historinë antike për rolin që luajti në prag të
luftës së Peloponezit. Në arenën e kësaj lufte përveç forcave të
demosit dhe aristokracisë, u duk edhe ndeshja e interesave të Korkyrës,
prapa së cilës qëndronte Athina dhe Korinthi. Të dyja fuqitë synonin të
përfitonin mundësi më të gjera në tregun ilir. Gjithashtu në këtë
ndeshje morën pjesë aktive edhe ilirët fqinjë, të cilët duke ndihmuar
aristokratët e dëbuar nga qyteti, u radhitën me forcat që përkahnin
Athinën në luftën kundër lidhjes së Peloponezit.
Rrjedhimi kryesor i luftës civile në Dyrrah ishte triumfi i plotë i
parimit të ndarjes klasore të shoqërisë, forcimi i polisit
skllavopronar. Pushteti tani kalon nga rrethi i kufizuar i
aristokracisë skllavopronare në duart e gjithë skllavopronarëve si
klasë. Baza shoqërore e tij u zgjerua me pjesëmarrjen e shtresave më të
gjera skllavopronare, të pronarëve të punishteve, të tregtarëve etj.,
duke bërë kështu më të theksuar mënyrën antike të prodhimit. Që nga kjo
kohë u forcua edhe pozita shoqërore e ilirëve që banonin në qytet. Një
dukuri e tillë e ngjashme u zhvillua edhe në Apoloni.
Këto ndryshime u pasqyruan edhe në përbërjen dhe në funksionet
shtetërore. Vendin e krerëve (fylarkëve) aristokratë, në duart e të
cilëve qe përqendruar pushteti gjatë regjimit oligarkik, e zuri tani
një organ kolegjial, buleja (këshilli). Anëtarët e saj mund të ishin jo
vetëm nga fisnikët, por edhe nga shtresat e tjera të skllavopronarëve.
U krijua edhe organi i mbledhjes së përgjithshme të popullit, helieja.
Detyrat kryesore të saj ishin miratimi i ligjeve, marrja e vendimeve me
rëndësi dhe zgjedhja e kontrollimi i veprimtarisë së organeve
ekzekutive të qytetit. Me gjithë pjesëmarrjen e popullit të lirë, edhe
ky organ ishte në duart e skllavopronarëve, pa praninë e të cilëve
helieja nuk kishte të drejtë të zgjidhte organet e larta ekzekutive të
qytetit. Nga anëtarët e bulesë në krye të çdo viti zgjidhej prytani, i
cili ishte funksionari më i lartë civil i qytetit. Me emrin e tij
lidheshin të gjitha ligjet, dekretet e vendimet me rëndësi të shpallura
gjatë vitit. Me çështjet që kishin të bënin me mbrojtjen ushtarake dhe
me luftën merrej toksarku, që ishte komandanti i shigjetarëve.
Sekretarit i binte për detyrë kryesore të kujdesej për ngulitjen mbi
gur ose mbi tabela bakri të ligjeve, të dekreteve e vendimeve të marra
nga helieja apo organet e larta ekzekutive dhe t’i shpallte ato
publikisht. Të tre hieramnamonët, merreshin jo vetëm me çështjet e
kultit, me organizimin e lojërave e të festave, por me sa duket edhe me
çështjet financiare të qytetit. Veç këtyre kishte edhe nëpunës të
tjerë, të një rangu më të ulët, por që në të vërtetë luanin një rol me
rëndësi në jetën ekonomike. I tillë ishte nëpunësi i ngarkuar me
prerjen e monedhave, i cili kishte për detyrë të kujdesej si për
sigurimin e lëndës së parë, ashtu edhe për prerjen dhe shpërndarjen e
monedhave. Mbi drahmet e argjendta emri i tij vendosej krahas atij të
prytanit. Një funksionar tjetër ishte poleti që merrej me rregullimin e
tregtisë me ilirët.
Kulti fetar ishte në harmoni me institucionet shoqërore e politike
të qytetit. Kjo duket edhe nga shkrirja e funksioneve fetare me ato
shtetërore (hieramnamonët). Hyjnitë më të adhuruara në Apoloni ishin
Apoloni, që i dha emrin qytetit, hyjnesha ilire e brigjeve u unjisua
nga kolonistët me Artemisin; Dionizi ishte hyu i vreshtave etj.
Perënditë kryesore, të cilëve u faleshin më shumë dyrrahasit, ishin
Zeusi, Dielli dhe bashkëthemeluesi legjendar i qytetit Herakliu.
Kolonitë helene u vendosën në Iliri në rrethanat e marrëdhënieve të
ngushta ekonomike me ilirët, që kushtëzoheshin nga interesat reciproke.
Fuqizimi i mëtejshëm i kolonive përkon me lindjen e qyteteve ilire dhe
me formimin e shtetit ilir. Tek këta kolonitë do të gjejnë një bazë për
t’u mbështetur në synimet e tyre për çlirimin e plotë ekonomik dhe
politik nga metropolet. Nuk kanë munguar edhe konfliktet midis ilirëve
dhe kolonive, me sa duket, si rrjedhim i shpërdorimeve të kolonistëve
në marrëdhëniet me ilirët dhe për kufijtë midis tyre. Këto morën forma
të armatosura në luftën e Apolonisë me qytetin ilir Thronion rreth
mesit të shek.V dhe në luftën e ilirëve kundër Isës më 385 p.e.sonë.
Që nga gjysma e dytë e shek. IV p.e.sonë historia e kolonive helene
të bregdetit të Ilirisë zhvillohet në marrëdhënie të ngushta me
historinë politike të shtetit ilir dhe në kornizën e saj.

Shtete ilire në antikitet

Në fundin e shek. V p.e.sonë ilirët hynë në rrugën e
zhvillimit skllavopronar. Në shekujt që pasuan e deri në pushtimin
romak krahinat më të përparuara ilire, ato jugore, kryesisht
bregdetare, njohën zhvillimin e tyre më të lartë shoqëror e politik të
pavarur. Urbanizimi intensiv i kësaj treve dhe zhvillimi që mori, për
pasojë, mënyra antike e prodhimit në shek. IV-III p.e.sonë çoi në
krijimin e një shoqërie antike të mirëfilltë dhe në formimin e një
vargu shtetesh ilire, të cilat u inkuadruan në qytetërimin e përparuar
të botës mesdhetare. Midis formacioneve shtetërore që u formuan në
trevën e gjerë ilire, ai që arriti një shkallë të lartë të zhvillimit
politik dhe që luajti një rol të shquar në ngjarjet politike të kohës
qe Shteti Ilir apo Mbretëria Ilire. Që nga dukja e këtij shteti emrat
ilir dhe Iliri morën, përveç kuptimit të gjerë etnik, edhe një kuptim
të ngushtë politik, që u lidhën me fatet historike të këtij formacioni
shtetëror dhe të popullsisë së tij, e cila në burimet e shkruara do të
njihet me emrin Illyrii propriedictii (ilirë të mirëfilltë). Në kohë të
ndryshme Mbretëria Ilire ushtroi pushtetin e vet, natyrisht me luhatjet
që i imponuan rrethanat politike, në një territor të gjerë që
përfshinte krahinat prej lumit Naretva (Narona) në veri e deri te lumi
Vjosa (Aous), në jug me një shtrirje drejt lindjes deri te liqenet
Lyhnide në kufi me Maqedoninë dhe më në veri me Mbretërinë Dardane. Në
krahinat më jugore ilire u formua një shtet tjetër i rëndësishëm ilir i
njohur me emrin Shteti i Epirit, i cili shquhet sidomos në ngjarjet
politike të fundit të shek. IV dhe të çerekut të parë të shek. III
p.e.sonë. Në kohën e shtrirjes më të gjerë të tij, ai përfshinte tokat
prej lumit Vjosa (Aous) e deri në gjirin e Artës (Nikopolit), duke u
kufizuar nga jugu me Akarnaninë, kurse nga lindja me Thesalinë e
Maqedonisë. Në këtë hapësirë kanë ekzistuar si formacione shtetërore të
pavarura edhe një varg qytetesh shtete, si Dyrrahu, Apolonia, Ambrakia,
historia politike e të cilave u zhvillua herë në lidhje të ngushtë e
herë në kundërshtim me atë të Shtetit Ilir dhe të atij të Epirit. Në
rrethana të caktuara politike lindin gjithashtu formacione më pak të
rëndësishme në formën e lidhjeve qytetare (Koinon), si ajo e Bylinëve
etj., që kanë një peshë më të vogël në historinë politike të Ilirisë.
Në krahinat e brendshme jugore dhe qendrore ilire u formuan tri
mbretëri të vogla ilire: e paionëve, e dardanëve dhe e athamanëve. E
para shfaqet me një shkëlqim të shkurtër në shek. IV p.e.sonë për të
rënë pastaj shpejt nën goditjet e politikës ekspansioniste të shtetit
maqedon, kurse dy të fundit dalin në arenën politike në shek. III me
një rol të parëndësishëm. Popullsitë ilire të krahinave të brendshme
qendrore e veriore nuk njohën deri në fillim të erës sonë një organizim
politik shtetëror; edhe në këtë kohë ato arritën të organizohen vetëm
në federata fisnore, siç është rasti i dalmatëve ose i fiseve të tjera.

Ekonomia dhe shoqëria ilire në lashtësi




Illyria, Dyrrhachion. After 350 BC





Zhvillimi ekonomik e shoqëror i Ilirisë
gjatë epokës së hekurit dhe veçanërisht gjatë shek. VII-V p.e.s. kishte
përgatitur kushtet për lindjen e qyteteve dhe të jetës qytetare. Siç
dëshmojnë të dhënat arkeologjike, qytetet ilire ngrihen mbi bazën e
vendbanimeve të fortifikuara të epokës së hekurit dhe të qendrave
protourbane që u krijuan si rezultat i zhvillimit të zejtarisë, të
bujqësisë, të blegtorisë, si edhe të intensifikimit të marrëdhënieve të
këmbimit me botën greke. Kjo dëshmohet nga prania e gjerë e qeramikës
së importuar korinthike e jonike dhe më pas edhe nga prodhimet e
kolonive greke në Dyrrah e në Apoloni, të cilat kishin hyrë në
marrëdhënie të ngushta me prapatokën ilire.
Lindja dhe zhvillimi i jetës qytetare ishte një dukuri me karakter
ekonomik e shoqëror tërësisht e re. Thelbi i saj ishte vendosja e
ekonomisë antike të tregut që u materializua me krijimin e qyteteve si
qendra prodhimi e shkëmbimi. Kjo është e lidhur me shkëputjen e plotë
të zejtarisë nga bujqësia, me krijimin e mënyrës antike të prodhimit
dhe me zbatimin e punës së skllavit në degët e ekonomisë.
Njoftimet më të hershme për ekzistencën e qyteteve në Iliri i
takojnë mesit të shek. IV p.e.sonë. Historiani grek, Diodori, duke
përshkruar fushatat e Filipit II kundër ilirëve thotë se mbreti i
Maqedonisë “u lëshua mbi Ilirinë me një ushtri të fortë, plaçkiti
vendin, nënshtroi shumë qytete të vogla dhe u kthye në Maqedoni me
plaçkë të madhe”. Oratori i madh, Demosteni, duke paralajmëruar
athinasit për rrezikun që i kërcënonte nga mbreti maqedon, vë në dukje
gjithashtu se “Filipi po fortifikonte qytete në Iliri”. Pak më vonë
historianët grekë të shek. II p.e.sonë Ariani e Rufi përmendin me emër
Polionin si qytet i Dasaretisë, kurse historiani i shek. IV p.e.sonë
Theopompi përmend qytetin Oidanton. Më në fund nga të dhënat
numizmatike të fillimit të shek. IV p.e.sonë mësojmë emrin e një qyteti
të rëndësishëm ilir, Damastion. Kuptohet se origjinën e këtyre
qyteteve, që janë të pranishme në mesin e shek. IV p.e.sonë, (një rast
vërtetohet qysh në fillim të këtij shekulli), duhet ta kërkojmë pak më
parë, d.m.th. në fundin e shek. V-të p.e.sonë.
Nuk dihet me saktësi se ç’paraqesin në vetvete këto qytete të
hershme ilire. Dëshmitë e autorëve antikë, përveç faktit që kumtojnë
ekzistencën e tyre, janë tepër të varfra për të ndihmuar që të
rindërtohet pamja reale e këtyre qendrave urbane.
Edhe nga pikëpamja arkeologjike nuk ka ende gjurmime të tilla,
nëpërmjet të cilave të dallohet qartë qyteti i kësaj kohe. Megjithatë,
prej qyteteve antike, rrënojat e të cilave ruhen në vendin tonë, mund
të pohohet se qyteti i mirëfilltë në Iliri formohet kryesisht gjatë
shek. IV p.e.sonë. Në këtë kohë kemi edhe dëshmitë e qarta si nga
burimet e shkruara, ashtu edhe nga ato arkeologjike.
Këto qytete ashtu sikurse vendbanimet e fortifikuara të epokës së
hekurit, ngrihen mbi kodra të mbrojtura nga pikëpamja natyrore, por
shtrihen me sipërfaqe relativisht më të gjera, që arrijnë deri në 10-20
ha. Muret e tyre rrethuese janë ndërtuar me një teknikë më të përparuar
me blloqe shumëkëndëshe, trapezoidale; ato janë mjaft të fuqishme dhe
me një bukuri të rrallë (Amantia, Klos, Çuka e Aitojt etj.), por
sistemi i fortifikimit në përgjithësi është ende i thjeshtë; ai nuk
njeh kullat, rolin e të cilave e luajnë deri diku kthesat me kënd të
drejtë, që bën muri herë mbas here për arsye qëndrueshmërie; edhe
portat në këtë sistem janë të pakta e me një mbrojtje më të dobët.
Qytetet e mëdha zënë një pozitë qendrore në krahinën që zotërojnë
dhe shtrihen në një hapësirë prej 30-40 ha, siç është rasti i Bylisit,
i Antigonesë, i Lisit etj., dhe janë të mbrojtura me mure të fuqishme.
Duke folur për qytetet e kësaj kohe Diodori i quan ato me termin
polisma, që do të thotë qytete të vogla, me sa duket ende në shkallën
fillestare të zhvillimit të tyre. Demosteni, në shek. IV p.e.sonë
përkundrazi, përdor termin poleis që do të thotë qytet. Ndryshimi që
vërehet në termat e përdorur prej këtyre dy autorëve nuk duket të jetë
i rastit; ai shpreh me sa duket një diferencim që u bëhet këtyre
qendrave urbane ilire dhe që lidhet me karakterin e tyre. Pak dritë mbi
këtë çështje hedh pohimi i Arianit, i cili e quan Pelionin si “qytetin
më të fortë” midis qyteteve të Dasaretisë. Duket se disa qytete kishin
mundur të ecnin përpara dhe të dalloheshin prej të tjerave. Interes të
veçantë paraqet në këtë drejtim Damastioni, i cili është dhe i pari
qytet ilir që pret monedha. Burimet tregojnë se ky qytet gjendej në
shpinë të zonës bregdetare, diku midis kësaj zone dhe liqeneve
lynkeste. Duke folur për këtë Straboni në shekullin e parë shkruan
kështu: “Pas Epidamnit dhe Apolonisë gjer te malet Keraune ndodhen
bylinët, taulantët, parthinët dhe brygët; aty afër gjenden dhe minierat
e argjendit në Damastion, mbi të cilat diestët vendosën sundimin e
tyre, si dhe enkelejtë, të cilët i quajnë dasaretë; afër këtyre vijnë
lynkestët..”. Mungesa e të dhënave më të sigurta ka penguar që ky qytet
të lokalizohet me saktësi, por duke u nisur nga arsenali i gjetjeve të
monedhave të tij, ai duhet kërkuar në krahinat e brendshme ilire, diku
në lindje të Drinit të Sipërm.
Pasazhi i Strabonit ka një rëndësi të veçantë dhe për një fakt
tjetër. Ai tregon se Damastioni qe një qytet që lindi dhe u zhvillua në
një zonë të pasur me miniera, të cilat, me sa duket përbënin edhe bazën
ekonomike të tij. Shfrytëzimi i tyre dhe zhvillimi i zejtarisë së
përpunimit të metaleve qenë degët kryesore të kësaj ekonomie. Karakteri
i saj bëhet i qartë edhe nga simbolet që mbajnë monedhat e qytetit, të
cilat paraqesin midis të tjerash çekanin e minatorit dhe shufrat
metalike.
Damastioni është, kështu, shembulli i një qyteti zejtar të përparuar
të kësaj kohe, por padyshim jo i vetmi. Pelioni shfaqet në burimet, jo
vetëm si qyteti më i fortë midis qyteteve të Dasaretisë, por edhe si
kryeqendër apo qendër rezidenciale e mbretit ilir. Ka mundësi që
qytetet e tjera më të vogla, ato që Diodori i quan polisma, do të kenë
qenë qendra njësish gjeografiko-ekonomike, ku do të ketë mbisunduar
ekonomia bujqësore-blegtorale me ndonjë degë të kufizuar të zejtarisë.

Bujqësia dhe blegtoria ilire në antikë








Lindja e qyteteve i dha një shtytje të re zhvillimit të degëve të ndryshme të ekonomisë ilire.
Zejtarinë e shfrytëzimit të minierave dhe të përpunimit të metaleve
ilirët e njihnin dhe më parë, por asnjëherë si tani ajo nuk paraqitet
si degë e veçantë e një qyteti, siç është rasti i Damastionit. Në shek.
IV në zejtarinë e punimit të metaleve nuk vihet re ende ndonjë ndryshim
cilësor, fjala vjen në punimin e veglave të punës, të armëve apo të
zbukurimeve, në krahasim me shekujt pararendës. Por tani mund të flitet
për një veprimtari më të gjerë e më intensive si në shfrytëzimin e
minierave, ashtu edhe në prodhimtarinë e degëve të veçanta të zejtarisë
metalpunuese. Bie në sy në mënyrë të veçantë rritja e prodhimit të
armëve, që përbëjnë në këtë kohë gjetjet më të shumta nëpër nekropolet
në krahasim me zbukurimet. Megjithatë, nuk pati ndonjë përparim, në
fushën e zejtarisë së prodhimit qeramik, madje importi e dobësoi për
një kohë këtë degë të zejtarisë ilire.
Ndërkaq në fushën e ndërtimeve ndodh një revolucion i vërtetë.
Mjeshtrat e ndërtimit shquhen në shek. IV për aftësitë e tyre
arkitektonike e teknike dhe për njohuritë e thella në fushën e artit të
fortifikimeve, që i zbatonin në nivelin më të përparuar të kohës, ashtu
si në shumë vise të tjera të botës mesdhetare. Muret rrethuese të
qyteteve të ndërtuara në stilin poligonal janë dëshmia më e qartë e
arritjeve në këtë fushë.
Të dhënat për bujqësinë dhe blegtorinë e ilirëve për shek. IV janë të varfra. Autorët bashkëkohës, si Aristoteli,
Skymni, Ariani etj., nuk bëjnë tjetër veçse përsërisin Hekateun, për
shkak të njohjes ende të pamjaftueshme të Ilirisë ; megjithatë Iliria
për autorët grekë ishte vendi i një bujqësie e blegtorie të zhvilluar,
tokat pjellore të së cilës shfrytëzoheshin vende-vende në mënyrë
intensive dhe që krahas kulturave bujqësore (rritja e ullirit,
kopshtaria e bletaria), në kullotat e pasura rritnin bagëti të mira të
racës.
Të dhënat arkeologjike i vërtetojnë këto njoftime. Parmenda e paraqitur në buzët e një pitosi gjetur në fushën e Korçës,
si dhe figurat simbolike të paraqitura në monedhat e Dyrrahut e të
Apolonisë, apo në monumentet varrimore të kohës, si kalliri i grurit,
dega e ullirit, bistaku i rrushit, bleta, lopa si dhe briri i bollëkut,
simbol i pjellorisë dhe i begatisë, u bëjnë jehonë pasurive të tokës
ilire dhe zhvillimit që kishin marrë bujqësia e blegtoria ilire në këtë
kohë.

Tregtia

Tregtia ilire në antikë

Si rrjedhim i zhvillimit të zejtarisë dhe të degëve
të tjera të ekonomisë ilire u zgjeruan shkëmbimet dhe tregtia. Gjetjet
arkeologjike dëshmojnë për një shtrirje të gjerë të prodhimeve të
zejtarisë ilire. Tipat standardë të armëve, të zbukurimeve dhe të enëve
prej balte që përsëriten në gjetjet nga një krahinë në tjetrën,
dëshmojnë për marrëdhënie intensive midis popullsisë së krahinave të
ndryshme dhe për një zhvillim të konsiderueshëm të këmbimeve midis
tyre. Një zhvillim më të gjerë morën në këtë kohë shkëmbimet me botën
greke. Jo më kot pasuritë minerale dhe disa prodhime bujqësore tërhoqën
vëmendjen e autorëve antikë të kësaj kohe. Duket se këto prodhime ishin
ndër artikujt kryesorë të eksportit ilir. Një vend me rëndësi zinin
këmbimet me kolonitë greke të bregdetit Adriatik dhe qytetet e
Halkidës, të cilat merrnin nga Damastioni argjendin për prerjen e
monedhave të tyre, kurse nga tokat e afërta të Atintanisë serën, që u
duhej për ndërtimin e anijeve dhe lyerjen e enëve të transportit.
Kundrejt tyre ilirët merrnin prodhime luksi të artizanatit grek, midis
të tjerave prodhime atike e italike. Krahas prodhimeve të Dyrrahut e të
Apolonisë, enët e këtyre qendrave janë gjetje jo të rralla në
vendbanimet e zonës bregdetare. Por ato fillojnë të duken më dendur
edhe në krahinat e brendshme ilire. Pas Trebenishtit ato shfaqen edhe
në luginën e mesme të Drinit, në afërsi të Kukësit e të Krumës. Këto
prodhime arrijnë këtu nëpërmjet rrugëve tregtare të shkelura qysh në
shek. VI-V, duke ndjekur luginat e lumenjve me pikënisje si nga qendrat
e bregut Adriatik, ashtu edhe të Egjeut. Monedhat e argjendit përdoren
gjerësisht si ekuivalent shkëmbimi. Në krahinat bregdetare gjejnë një
përhapje të madhe monedhat e Dyrrahut e të Apolonisë, kurse në ato të
brendshme dhe lindore monedha e Damastionit. Gjetjet e deritanishme
tregojnë se kjo monedhë qarkulloi në një zonë të gjerë që përfshinte
krahinën e diestëve, penestëve dhe pjesërisht atë të lynkestëve. Prerja
dhe hedhja në treg e monedhave nga një qytet ilir si Damastioni është
një fakt me rëndësi të veçantë. Ai tregon se tani, në pjesën e parë të
shek. IV p.e.sonë, krahas Dyrrahut dhe Apolonisë, të cilat me monedhat
e tyre, qysh nga shek.V p.e.sonë kishin mbuluar krahinat e afërta të
ultësirës bregdetare dhe i kishin tërhequr ato në orbitën e
marrëdhënieve skllavopronare, një qytet ilir, Damastioni, lindi dhe u
bë qendër e rëndësishme ekonomike e krahinave të brendshme. Ai hodhi në
treg monedhën e vet dhe me këtë shënoi shtrirjen e mëtejshme të
sistemit monetar në krahinat e brendshme të Ilirisë Jugore. Ekonomia
monetare theu kështu dhe në këtë pjesë të Ilirisë ekonominë e
prapambetur natyrore, për t’i hapur rrugën një sistemi të ri ekonomik,
skllavopronarisë.



Shoqëria skllavopronare ilire në antikë

Me lindjen e qyteteve u krijua edhe një popullsi
qytetare, e cila më parë nuk njihej. Burimet nuk e bëjnë të qartë
përbërjen dhe karakterin e kësaj popullsie, por meqë qytetet ishin
qendra ekonomike dhe administrative, edhe popullsia e tyre përbëhej nga
masa e gjerë e prodhuesve zejtarë, bujq e blegtorë, nga pronarët e
punishteve zejtare, tregtarët dhe aristokracia e vjetër fisnore që
përbënte parinë e qytetit. Si e tillë, popullsia e qytetit paraqitej e
diferencuar në shtresa shoqërore, me interesa të ndryshme. Prej tyre,
pronarët e punishteve dhe tregtarët formonin shtresën e re të pasuruar,
e cila zhvendos përfundimisht në plan të dytë aristokracinë e vjetër
fisnore. Si qendra ekonomike e politike më vete qytetet i rrethonte një
popullsi fshatare e lidhur me ta nëpërmjet interesave ekonomikë të
ndërsjelltë. Në burimet këto popullsi njihen akoma si fise të mëdha apo
të vogla, por fisi nuk ka më kuptimin e tij klasik. Vetë dukja e
qyteteve dhe prerja e qarkullimi i monedhave janë elemente që nuk
pajtohen me rendin fisnor, ato i japin bashkësisë një përmbajtje të re
nga pikëpamja e marrëdhënieve ekonomike e shoqërore

Bardhyli


Bardhyli

Shekulli i ri, i katërt, i gjen përsëri ilirët në
konflikt me fqinjët e tyre maqedonë për çështjen e Lynkestisë. Në vitet
e fundit të sundimit të mbretit maqedon, Arhelaut, në kapërcyell të
shekullit, u zhvillua një luftë e re midis ilirëve dhe maqedonëve për
këtë krahinë. Në këtë luftë mbreti i lynkestëve, Arrabeu, kishte si
aleat mbretin Syra. Aristoteli, që e përmend këtë fakt, nuk e cilëson
origjinën etnike të Syras, por burimet e tjera e bëjnë të qartë se ai
ishte mbreti i ilirëve. Aleanca midis tij dhe Arrabeut ka të ngjarë ta
ketë zanafillën e saj në ngjarjet e vitit 423 p.e.sonë dhe duket se ka
qenë përforcuar me një martesë dinastike midis Syras dhe një vajze të
Arrabeut. Rezultatet e kësaj lufte nuk njihen, por ngjarjet e
mëpastajme tregojnë se nuk ndodhi ndonjë ndryshim në gjendjen
ekzistuese. Vrasja e mbretit Arhelau (viti 399 p.e.sonë), shënoi për
Maqedoninë fillimin e një periudhe trazirash që zgjatën katër dekada me
radhë. Kontradiktat e brendshme që u bënë shkak për këtë vrasje dhe për
intrigat e mëvonshme dinastike, krijuan rast për hapjen e konflikteve
midis Maqedonisë dhe fqinjëve të saj. Në fillim të sundimit të Amyntas
II, që pasoi Arhelaun, u duk sikur konflikti iliro-maqedon gjeti një
zgjidhje. Martesa e Amyntas me një bijë të mbretit Syra, të quajtur
Eurydike, që ishte në të njëjtën kohë edhe mbesë e Arrabeut, fsheh në
vetvete faktin që midis ilirëve e maqedonëve ishte arritur një
marrëveshje pajtimi për çështjen e lynkestëve. Por kjo gjendje nuk
zgjati shumë. Ilirët, interesat e të cilëve ishin ndeshur prej kohësh
me ato të Maqedonisë në Lynkesti, ishin të interesuar për dobësimin e
mëtejshëm të Maqedonisë dhe jo për pajtim. Rasti i volitshëm për ta
arritur këtë qëllim paraqitet pikërisht tani, që Maqedoninë e kishte
pushtuar vala e turbullirave të brendshme. Në vitin 393 p.e.sonë,
ilirët u dyndën në Maqedoni, pushtuan një pjesë të saj dhe pasi dëbuan
Amyntën, vendosën në fron një farë Argeu, që thuhet se zbriste prej
dinastisë së lynkestëve. Nën presionin e pushtimit ilir, një pjesë e
tokave të Maqedonisë Lindore me pëlqimin e mbretit të rrëzuar hyri në
Lidhjen e Olinthit. Amynta u strehua në Thesali dhe vetëm pas dy
vjetësh mërgimi, ai mundi të kthehej në vend me ndihmën e thesalëve, të
cilët preferonin më mirë sundimin e tij se atë të Argeut që përkrahej
nga ilirët. Paqen me ilirët ai qe detyruar ta blinte me një tribut
vjetor që do t’ua paguante atyre. Rrethanat në të cilat ndodhi ky
ndryshim në marrëdhëniet e vendosura së fundi midis ilirëve dhe
maqedonëve nuk janë të qarta. Dihet vetëm se ngjarjet e mëpastajme nuk
janë të lidhura me Syran, por me emrin e një mbreti të ri ilir, të
quajtur Bardhyl. Megjithëse emri i tij shfaqet në burimet shumë më
vonë, në ngjarjet e vitit 359 p.e.sonë, prapë se prapë duket se ai i
udhëhiqte ilirët shumë kohë përpara. Sipas këtyre burimeve Bardhyli
jetoi një kohë të gjatë dhe kur u ndesh me Filipin II (359 p.e.sonë),
ose pak më vonë, ishte në një moshë të thyer, 90 vjeçare. Interes të
veçantë lidhur me figurën e tij kanë lajmet që e paraqesin si një mbret
me prejardhje të ulët, në fillim qymyrxhi e pastaj kryengritës (latro),
që e pat fituar pushtetin me forcë dhe që gëzonte simpatinë e
luftëtarëve, meqenëse në ndarjen e plaçkës ishte i drejtë e i paanshëm.
Këto njoftime e paraqesin atë jo si një trashëgimtar të Syras, por si
një përmbysës të tij. Vetëm duke pranuar këtë fakt, mund t’i jepet një
shpjegim ndryshimit që ndodhi në marrëdhëniet e ilirëve me maqedonët në
vitin 393 p.e.sonë. Duket se në Iliri forca të reja, në të cilat rol të
rëndësishëm ka pasur Bardhyli, e kundërshtuan marrëveshjen me Amyntën
II, rrëzuan Syrën dhe invaduan Maqedoninë. Pra, duhet të ketë qenë
Bardhyli ai që udhëhoqi ilirët në fushatën e vitit 393 p.e.sonë kundër
Amyntës dhe e detyroi atë t’i paguante tribut vjetor. Qe përsëri ai që
theu përpjekjet e Aleksandrit II në vitin 369 dhe të Perdikës III më
360 p.e.sonë për t’u çliruar nga kjo gjendje. Tentativa e Perdikës
përfundoi me dështim të plotë. Ai mbeti në fushën e betejës së bashku
me 4 000 maqedonë të tjerë. Kjo qe humbja më e rëndë që pësuan
maqedonët në vargun e përpjekjeve të tyre për t’u çliruar nga ilirët.
Gjatë gjysmës së parë të shek. IV p.e.sonë burimet përmendin edhe një
ngjarje tjetër me rëndësi. Në vitin 385 p.e.sonë ilirët përfunduan një
aleancë me tiranin e Syrakuzës, Dionizin. Ndërmjetës për këtë u bë
mbreti i molosëve, Alketa, i cili qe dëbuar nga vendi i tij prej
partisë filospartane dhe qe strehuar në Sirakuzë. Qëllimi i
marrëveshjes ishte rivendosja e Alketës në fronin molos. Të dyja palët
qenë të interesuara për këtë, sepse ilirëve kjo aleancë u siguronte
dobësimin e ndikimit spartan dhe rrjedhimisht të atij maqedon në Epir,
kurse Dionizit i jepte mundësi të forconte pozitat e tregtisë
sirakuzane në brigjet e Adriatikut e të Jonit. Në tregimin e tij
Diodori vinte në dukje se Dionizi u dërgoi ilirëve një ndihmë ushtarake
prej 2 000 vetash dhe 5 000 armë “meqenëse ilirët ishin në luftë”. Por
nuk thotë se me cilët luftonin ilirët në këtë kohë. Është supozuar se
Diodori e ka fjalën për luftën që përfundoi me dëbimin e Amyntës, por
kjo ngjarje me të drejtë është datuar në vitin 393 dhe jo më 385. Nuk
qëndron as pikëpamja se ilirët qenë duke luftuar me molosët, kur
Dionizi u dërgoi ndihmën dhe se ky e shfrytëzoi këtë luftë vetëm për të
kthyer Alketën. Vetë Diodori e ka sqaruar këtë fakt kur pohon se ilirët
hynë në Epir pasi u erdhi kjo ndihmë dhe “pasi mblodhën një fuqi të
madhe”. Në këtë rast duhet të jetë fjala për faktin se ilirët ishin në
gjendje lufte pothuajse të pandërprerë me fqinjët e tyre, maqedonët.
Ndihma ushtarake e Dionizit duket se i lehtësonte pak ilirët nga kjo
barrë. Ky fakt dhe pjesëmarrja aktive në aksion kundër molosëve për të
sjellë në fronin e tyre Alketën e vuri Sirakuzën në pozitën e aleatit
të ilirëve kundër armiqve tradicionalë të tyre, maqedonëve. Megjithatë
forcat kryesore në këtë aksion ishin ato ilire; ushtarëve të Dionizit
nuk iu caktua ndonjë rol i pavarur, përkundrazi Diodori thotë se
“ushtrinë që u erdhi në ndihmë ilirët e përzien me trupat e tyre”.
Ndërmarrja përfundoi me sukses të plotë. Në betejën e rreptë që u
zhvillua ilirët dolën fitues dhe molosët lanë në fushën e luftës shumë
të vrarë. Ndihma që u dërguan spartanët nuk u solli ndonjë dobi
molosëve dhe Alketa zuri përsëri fronin e vet në Mbretërinë Molose. Kjo
ngjarje sqaron politikën që Bardhyli ndiqte me fqinjët perëndimorë. Me
sa duket, aleanca me Syrakuzën ishte për të një mbështetje e shëndoshë
në luftën kundër Maqedonisë.

Marrëdhëniet Iliro-MaqedonaseNë vitin 359 Maqedonia mundi të dalë përsëri në fushë të betejës
kundër ilirëve, por tani ajo e kishte kapërcyer gjendjen e kaosit të
brendshëm politik dhe kishte mënjanuar rrezikun e sulmit nga
kundërshtarët e tjerë. Sundimtari i ri i saj, Filipi II, filloi fushatën kundër Mbretërisë Ilire pasi ishte pajtuar me Athinën
dhe kishte larguar rrezikun trak e paion. I çliruar, në këtë mënyrë,
Filipi u sul kundër ilirëve me një ushtri të madhe, të përbërë prej 10
000 këmbësorësh të armatosur rëndë dhe 600 kalorësish. Bardhyli i doli
përpara armikut me një ushtri po kaq të madhe, 10 000 këmbësorë të
zgjedhur dhe 500 kalorës. Megjithatë, mbreti plak e çmoi këtë radhë të pafavorshme ndeshjen e armatosur me maqedonët
dhe bëri përpjekje për marrëveshje. Ai i propozoi Filipit paqe, me
kusht që të dy palët të mbanin qytetet që kishin në zotërim në atë
kohë; Filipi nuk e pranoi dhe kërkoi që ilirët t’i lironin të gjitha
qytetet që i kishin pushtuar Maqedonisë. Meqenëse nuk u arrit
marrëveshja, filloi përleshja. Të dy ushtritë u ndeshën me ashpërsi të
madhe. Ushtria
ilire i përballoi për mjaft kohë sulmet e armikut. Goditjeve të
falangës maqedone Bardhyli u kundërvuri formacionin luftarak me radhë
të shtrënguara në trajtë kuadrati. “Në krye, - shkruan Diodori, - fitorja
nuk anoi as nga njëra, as nga tjetra palë, dhe kështu vazhdoi për një
kohë të gjatë, sepse të dy ushtritë luftuan me një trimëri të rrallë.
Nga të dy anët u vranë shumë veta dhe ca më shumë u plagosën”.
Megjithëse maqedonët e fituan më në fund betejën, Filipi II i
Maçedonisë e pa se nuk qe në gjendje ta ndiqte armikun. Më vonë ilirët
dërguan përfaqësues dhe përfunduan paqen, pasi liruan të gjitha qytetet
e Maqedonisë që kishin pushtuar. Diodori bën të qartë edhe faktin se
për cilat toka ishte fjala, kur thotë se, pasi i vuri nën zotërimin e
tij gjithë banorët gjer në liqenin Lyhnid,
Filipi u kthye në Maqedoni. Me këtë betejë, ai zgjidhi përfundimisht
çështjen e Lynkestisë dhe e ndryshoi gjendjen në kufijtë perëndimorë në
favor të Maqedonisë. Në kushtet e krijuara rishtas ilirët u përpoqën të
dilnin nga gjendja e krijuar duke kërkuar aleatë kundër Maqedonisë. Në
vitet e fundit të jetës së tij Bardhyli u drejtua në jug, kundër molosëve,
të cilët ndërkaq ishin afruar me Filipin, duke synuar që t’i shkëpuste
nga ndikimi maqedon. Ushtria ilire invadoi tokat molose, por ndeshi në
një qëndresë të fortë dhe u detyrua të tërhiqej. Në vitin 356 p.e.sonë
ky synim u përsërit në përpjekjen për një aleancë të gjerë
antimaqedone. Këtë ngjarje Diodori e përshkruan kështu: “tre
mbretër, ai i Trakisë, i Paionisë dhe i Ilirisë, ishin bashkuar për të
sulmuar Filipin. Këta mbretër fqinjë e shikonin tërë smirë rritjen e
fuqisë së Filipit dhe duke qenë se nuk ishin aq të fortë për ta luftuar
veçmas, u lidhën ndërmjet tyre me shpresë që t’ia arrinin më lehtë
qëllimit”. Por ata ishin të zënë me grumbullimin e ushtrisë, kur ai i
zuri në befasi dhe i theu para se të bashkonin forcat e tyre. Ky
lajm vërtetohet edhe me një mbishkrim atik, që përkujton përfundimin e
një koalicioni midis Athinës dhe tre mbretërve të përmendur më lart. Në
këtë akt zyrtar mbreti i ilirëve quhet Grabo.
Midis mendimeve të ndryshme që janë shfaqur rreth figurës së tij, duket
më i pranueshëm supozimi sipas të cilit Grabo ka qenë pasardhës i
Bardhylit, që në këtë kohë duhet të ketë vdekur. Frenimi që arriti t’u
bënte ilirëve nuk e kënaqte Filipin. Ai nuk e ndiente veten të qetë
sidomos kur lufta për vendosjen e hegjemonisë maqedone në Greqi
kërkonte gjithë energjitë dhe forcat e tij. Për t’u siguruar nga sulmet
e shtetit ilir, Filipi u mundua ta vinte këtë shtet në pozita
mbrojtjeje. Prandaj, në vitin 344 p.e.sonë, e sulmoi përsëri Ilirinë me
një ushtri të fortë. Këtë radhë ilirët udhëhiqeshin nga mbreti Pleurati(Pleuratos).
Ata i bënë një qëndresë të ashpër dhe i shkaktuan armikut humbje të
rënda. Vetë Filipi mbeti i plagosur dhe në fushën e betejës ranë shumë
nga rrethi i tij i afërm. Megjithatë, ai mundi të hyjë në Iliri dhe të
pushtojë disa qytete, të cilat më vonë i fortifikoi dhe vendosi në to garnizone.
Pasi shkretoi vendin, Filipi u kthye në Maqedoni me plaçkë të madhe. Në
burimet nuk thuhet se deri ku mundi të ketë arritur dhe për cilën pjesë
të vendit është fjala kur flitet për qytetet e pushtuara, por dihet nga
pohimet e Isokratit se në bregdet nuk mundi të dalë. Ka të ngjarë që ai të ketë vënë dorë mbi një pjesë të krahinës së banuar nga fisi i dasaretëve dhe si kufi të kenë shërbyer ato që në burimet quhen malet e Ilirisë ose të taulantëve dhe që mund të identifikohen me vargun e maleve të Polisit, të Kamjes dhe të Ostrovicës.

Kryengritja e 335 para eres sone

Pas vdekjes së Filipit II(336 p.e.r), ilirët e krahinave të
nënshtruara ngritën krye në vitin 335 p.e.sonë kundër pasardhësit të
tij, Aleksandri ose Leka i Madh, kur ky ndodhej larg vendit, duke
luftuar me tribalët dhe popullsi të tjera veriore. Këtu Aleksandrit i erdhi lajmi i kësaj lëvizjeje në Iliri. Kliti, i biri i Bardhylit, ishte shkëputur prej tij dhe me të ishte bashkuar edhe Glaukia, mbret i ilirëve taulantë. Si mësoi se Kliti kishte pushtuar qytetin Pelion, Aleksandri u drejtua me forcat e tij kundër këtij qyteti. Rufi dhe Ariani
që bëjnë fjalë për këtë ngjarje, përshkruajnë me hollësi pozicionin e
qytetit, vendosjen e forcave kundërshtare dhe stratagjemat që përdorën
të dyja palët. Sipas tyre Pelioni ishte një qytet i Dasaretisë, buzë lumit Eordai, dhe më i forti në këtë vend. Ushtria ilire
ishte ndarë në dy pjesë: garnizoni që mbronte qytetin dhe repartet e
lëvizshme që kishin zënë rrugët dhe majat përqark tij. Aleksandri
vendosi t’i shkëpusë lidhjet midis tyre; ngriti lëmin pranë qytetit dhe filloi ndërtimin e një muri që do të pengonte garnizonin të dilte për të marrë pjesë në luftimet e jashtme. Mbërritja e befasishme e Glaukisë
me një ushtri taulantësh e vuri ushtrinë maqedone në pozitë të vështirë
dhe vetëm në sajë të një manovre të shpejtë, Aleksandri mundi të
tërhiqte pa humbje të mëdha trupat e veta. Por ilirët nuk ditën ta
shfrytëzonin fitoren. Duke besuar në një sukses të plotë, ata e lanë
ushtrinë e tyre pranë Pelionit në shkujdesje. Kjo i dha mundësi
Aleksandrit, që tri ditë pas tërheqjes, të kthehej fshehtas përsëri në
fushën e betejës dhe ta godiste natën ushtrinë ilire. Pasi pësoi humbje
të mëdha, masa kryesore e ushtrisë ilire u tërhoq në malet e
taulantëve. Vetë Kliti, pas dështimit të kryengritjes u mërgua në
vendin e taulantëve, ndërsa garnizoni u largua duke i vënë zjarrin
qytetit. Deri në prag të kryengritjes duket se Kliti sundonte në
mbretërinë e tij të dobësuar, duke njohur sovranitetin e mbretit
maqedon. Kjo të paktën mund të nënkuptohet nga shprehja e Arianit që
thotë se ai “u shkëput” prej Aleksandrit, kur e njoftuan për fillimin e
kryengritjes. Por në burimet nuk thuhet se cila qe gjendja juridike që
u vendos në këtë pjesë të Ilirisë pas largimit të Klitit. Aleksandri
duket se u kënaq me rivendosjen e gjendjes së mëparshme në këtë pjesë
të shtetit të tij dhe nuk e vazhdoi më tej konfliktin me ilirët;
telashe të tjera e prisnin në Greqi. Taulantët, të cilët Filipi nuk
kishte mundur t’i shkelte, paraqiten në këtë konflikt si një fuqi më
vete dhe me një mbret të tyre. Tokat e këtij fisi përbënin siç duket
atë pjesë të Mbretërisë Ilire që kishte mbetur e pavarur.

Organizimi politik i Ilirise


Organizimi politik i Ilirisë në antikë

Shumë shpejt pasi pajtoi fqinjët veriorë dhe
Greqinë, Maqedonia u drejtua nga lindja duke e lënë të qetë shtetin
ilir. Fqinjësia me Maqedoninë nuk përbënte më atë rrezik serioz dhe
ilirët u munduan ta shfrytëzonin gjendjen e krijuar për rimëkëmbjen e
shtetit të tyre. Rufi njofton për trazira të reja në Iliri, por duket
se ato nuk patën sukses, sepse në vitin 323 p.e.sonë, kur u bë ndarja e
perandorisë së Aleksandrit, një pjesë e ilirëve ishte ende nën sundimin
e Antipatrit, që u bë mbret i Maqedonisë, i Greqisë, i Ilirisë, i
Epirit dhe i popullsive të tjera të pushtuara në Ballkan. Gjendja e
turbullt që u krijua në perandori pas vdekjes së Aleksandrit dhe
shthurjes së perandorisë së tij krijoi kushte më të përshtatshme për
çlirimin e tokave lindore ilire. Duke u lidhur me armiqtë e Maqedonisë,
Glaukia, mbret i taulantëve, arriti t’i çlirojë këto toka dhe t’i
bashkojë me mbretërinë e tij. Duket se pas kësaj ai mori edhe titullin
“mbret i ilirëve” në vend të titullit të mëparshëm “mbret i
taulantëve”. Pasi realizoi bashkimin e tokave ilire dhe rimëkëmbi
shtetin ilir, Glaukia u përpoq të dobësonte ndikimin maqedon në Epir.
Për këtë qëllim ai u afrua me mbretin e molosëve, Ajakidin dhe u martua
me Berojën, një bijë nga dera mbretërore molose. Në këtë politikë ai u
ndesh me të birin e Antipatrit, Kasandrin, që pas shumë përpjekjesh
ishte vendosur në krye të Maqedonisë. Në vitin 317 p.e.sonë, Kasandri
rrëzoi nga froni molos aleatin e Glaukisë, Ajakidin, i cili kishte
ndërhyrë në grindjet e brendshme për fronin maqedon, duke marrë anën e
Olimbisë, nënës së Aleksandrit. Në këtë kohë Glaukia mori nën mbrojtje
dhe mbajti në pallatin e tij birin e mbretit të rrëzuar, Pirron
dyvjeçar. Me gjithë kërkesat këmbëngulëse të Kasandrit, Glaukia nuk e
dorëzoi Pirron; ai nuk e bëri këtë as kur mbreti maqedon i premtoi si
shpërblim shumën e madhe prej 200 talentesh, as kur ky e kërcënoi me
luftë.

Sovraniteti i Dyrrahut dhe Apolonisë


Apollonia
Sovraniteti i Dyrrahut dhe Apolonisë në antikë







Tre vjet mbas kësaj ngjarjeje, në vitin 314, Kasandri, duke u nisur nga Epiri, sulmoi nga deti Apoloninë,
pastaj Dyrrahun dhe u fut në Iliri. Në këtë luftë Glaukia u mund dhe
Kasandri u bë zot i dy qyteteve të mëdha të Adriatikut. Trazirat
politike e detyruan të kthehej në Greqi pasi la këtu garnizone të
fuqishme. Një vit më vonë, më 313 p.e.sonë, Glaukia rrethoi Apoloninë,
por pa sukses. Sipas Diodorit, me ndërmjetësinë e spartanëve ai pranoi
të heqë rrethimin dhe të përfundojë një traktat paqeje me apoloniatët.
Kushtet e paqes nuk dihen dhe as që bëhej fjalë për vendosjen e ndonjë
forcë maqedone në qytet; por ngjarjet e mëpastajme, të vitit 312
p.e.sonë, tregojnë se të dy qytetet mbroheshin nga garnizonet maqedone.
Në këtë vit apoloniatët dhe dyrrahasit ngritën krye dhe i dëbuan forcat
e Kasandrit nga qytetet e tyre. Një rol të veçantë u atribuon Diodori
në këtë ngjarje korkyrasve, të cilët kishin ardhur për ndihmë. Sipas
tij ata “çliruan Apoloninë dhe Dyrrahun ia dorëzuan Glaukisë, mbretit
të ilirëve”. Burimet nuk japin një përgjigje të drejtpërdrejtë për
çështjet se përse korkyrasit ua dorëzuan Dyrrahun ilirëve, cili ishte
roli i ilirëve në këtë ngjarje, cilat kishin qenë raportet e tyre me
Dyrrahun dhe ç’raporte u vendosën me Apoloninë. Megjithatë nuk është
vështirë të kuptohet se korkyrasit në këtë rast vepruan si aleatë jo
vetëm të apoloniatëve dhe të dyrrahasve, por edhe të ilirëve. Dalja e
Maqedonisë në brigjet e Adriatikut cenonte interesat ekonomikë e
politikë si të shtetit ilir, ashtu edhe të Dyrrahut, Apolonisë e të
Korkyrës, prandaj ato u bashkuan kundër rrezikut maqedon. Dy qytetet e
mëdha ishin, siç duket, për ruajtjen e marrëdhënieve të vjetra me
shtetin ilir dhe nuk dëshironin t’i nënshtroheshin me dhunë mbretit të
Maqedonisë. Dyrrahu duket se kishte qenë para kësaj në duart e ilirëve
ose kishte njohur sovranitetin e mbretit ilir. Kundërshtimi që i bënë
apoloniatët Glaukisë më 313 p.e.sonë tregon për një mbizotërim të
përkohshëm në këtë qytet të një grupi promaqedon, i cili më vonë u
përmbys nga kryengritja e qytetarëve që dëbuan forcat e Kasandrit.
Mbreti maqedon u shpejtua të vijë me forcat e tij përsëri para mureve
të Apolonisë për të rivendosur gjendjen e mëparshme. Diodori pohon se
“apoloniatët ishin lidhur me ilirët”. Megjithatë, nuk dihet nëse ishte
kjo një aleancë e thjeshtë ushtarake apo diçka më tepër, por duhet
nënkuptuar se ilirëve u ishte caktuar një rol i dorës së parë qëkurse
forcat që mbronin qytetin “ishin më të mëdha” se ato maqedone. Kasandri
u thye keqas dhe u detyrua të largohej, pasi kishte humbur një pjesë të
mirë të ushtrisë. Përpjekjet e tij për t’u ngulur në Ilirinë bregdetare
dështuan dhe pas kësaj ai nuk provoi më të kthehej në këto anë.
Luftërat me Kasandrin tregojnë se fuqia e shtetit ilir ishte rritur aq
shumë saqë ai mundi të matej me sukses me Maqedoninë për zotërimin e
bregdetit Adriatik. Qytetet e mëdha të këtij bregdeti prej kohësh
kishin njohur sovranitetin e mbretit ilir; të paktën mbi Dyrrahun ishte
vendosur ky sovranitet, por që nga viti 312 p.e.sonë edhe ndikimi mbi
Apoloninë nuk duhet të ketë qenë më i vogël, megjithëse pozita juridike
e këtij qyteti ndaj shtetit ilir formalisht mund të ketë qenë pak e
ndryshme nga ajo e Dyrrahut. Pas fitores mbi Kasandrin dhe forcimit të
pozitës së tij në Dyrrah e në Apoloni, Glaukia u mor me përgatitjen e
ekspeditës që do të vinte Pirron në fronin molos. Nuk ishte
zemërgjerësia ndaj tij, as lidhjet që kishte me të nëpërmjet së shoqes,
Berojës, bijë nga dera molose, ato që e shtynë Glaukinë në këtë
ndërmarrje të guximshme. Epiri në këtë kohë ishte pika më nevralgjike e
kontaktit dhe hallka më e rëndësishme në kontradiktat iliro-maqedone.
Glaukia duhej ta shkëpuste këtë vend nga ndikimi maqedon dhe t’i
rikthente shtetit ilir aleatin e humbur. Për këtë qëllim, në vitin 309
p.e.sonë, në krye të një ushtrie të madhe, ai hyri në Epir dhe pasi
mposhti kundërshtimin e grupit promaqedon që përfaqësohej nga mbreti
Alketa (ungji i Pirros), vuri në krye të shtetit molos 12-vjeçarin
Pirro. Me këtë akt konflikti me Maqedoninë u zgjidh në favor të
ilirëve. Veprimtaria politike dhe ushtarake e Glaukisë për rimëkëmbjen
e forcimin e pozitave të shtetit ilir u kurorëzua me sukses. Gjatë
sundimit të Glaukisë, shteti ilir jetoi ditë lavdie; ai u bë një shtet
i fuqishëm, duke përfshirë në gjirin e tij edhe qytetet Dyrrah e
Apoloni. Ai ishte e vetmja forcë serioze që iu kundërvu Maqedonisë në
këtë pjesë të Ballkanit, dhe u bë një faktor i rëndësishëm që ushtroi
një ndikim të fuqishëm në ngjarjet politike të kohës.

Forcimi i pushtetit mbretëror ilir në antikë

Në vitin 302 p.e.sonë Glaukia ishte ende në krye të
shtetit ilir. Pas kësaj date ai nuk përmendet më. Periudha që pason
është mjaft e errët dhe njihet vetëm nëpërmjet burimeve të
fragmentuara, por ndonjëherë tepër të rëndësishme. Rreth vitit 295
p.e.sonë si mbret i ilirëve përmendet Bardhyli i ri. Rrethanat në të
cilat ai u gjend në krye të shtetit ilir dhe marrëdhëniet e tij me
Glaukinë, të cilin e zëvendësoi, janë të paqarta. Një lidhje martesore
e paraqet Bardhylin si aleat të Pirros. Plutarku thotë se pas vdekjes
së gruas së parë, Antigonës, Pirroja “u martua me shumë gra, për arsye
politike dhe për të rritur fuqinë e tij”. Një ndër to ishte edhe
Brikena, bija e Bardhylit, mbretit të ilirëve. Historiani romak Justini
dhe shkrimtari romak i shek. I Frontini njoftojnë nga ana e tyre për
një fushatë të Pirros kundër ilirëve, në të cilën ai kishte dalë
fitimtar dhe kishte pushtuar edhe qytetin që ishte kryeqendra e tyre,
pa na thënë emrin e tij. Edhe historiani grek i shek. II Apiani,
gjithashtu, i bën jehonë kësaj ngjarjeje, duke thënë se Pirroja
zotëronte një pjesë të Ilirisë gjatë bregdetit Jon. Të gjitha këto
burime nuk e përcaktojnë, megjithatë, se deri ku u shtri sundimi i
mbretit molos mbi tokat ilire dhe si ndodhi që ai i rritur në oborrin e
Glaukisë ndërhyri me forcë në shtetin e tij. Pas gjithë këtyre
ngjarjeve fshihet një grindje e brendshme midis trashëgimtarëve apo
pretendentëve për fronin e Glaukisë, e cila u shfrytëzua nga Pirroja.
Por nuk është për t’u përjashtuar edhe pikëpamja sipas së cilës
Bardhyli i ri të ketë qenë një pinjoll i Bardhylit I, që vjen në fuqi
me ndihmën e Pirros, duke i lëshuar këtij të fundit një pjesë të
Mbretërisë Ilire. Vetëm kështu mund të shpjegohet se si Pirroja u bë
zot i krahinave perëndimore të Mbretërisë Ilire, ndofta edhe i
Apolonisë, kurse Bardhylit i la krahinat lindore rreth liqenit Lyhnid,
ose në perëndim të tij. Por pushtimi i tokave ilire prej Pirros dhe
sundimi i Bardhylit të ri si “mbret i lirëve” mbi një pjesë të shtetit
ilir nuk duhet të kenë zgjatur shumë. Pasazhi i Apianit që thotë se
këto toka i trashëguan dhe pasardhësit e Pirros bie në kundërshtim me
zhvillimin e ngjarjeve të mëpastajme. Grindjet e brendshme për
trashëgimin e fronit të Glaukisë duket se u kapërcyen shpejt. Në
prologun e librit XXIV të historianit latin Trogut bëhet fjalë për
“luftën që Ptolemeu e Kerouni (mbret i Maqedonisë) bënë me Monunin ilir
dhe Ptolemeun, të birin e Lysimahut”. Ky lajm që i takon një ngjarjeje
të vitit 280 p.e.sonë flet për një sundimtar ilir që ndërhyn në
grindjet për fronin maqedon si aleat i pretendentit tjetër, birit të
Lysimahut. Sipas renditjes së Trogut, Monuni është kundërshtar i parë i
Keraunit dhe mund të supozohet edhe iniciator i kësaj lufte. Sidoqoftë
ky Monun duhet të ishte sundimtar i një vendi, kufijtë e të cilit
takonin me Maqedoninë. Supozimi se ai ishte një mbret dardan, sot është
zhvleftësuar duke i lënë vend mendimit se në rastin konkret kemi të
bëjmë me një sundimtar të shtetit ilir. Figura dhe veprimtaria e tij
bëhet më e qartë nëpërmjet një monedhe të Dyrrahut. Kjo është një
tridrahme, e cila mban simbolet e njohura të tridrahmes së mëparshme
autonome të Dyrrahut; në faqe ka një lopë duke e pirë viçi, në shpinë
një katror të mbushur me zbukurime lineare; ndryshe prej së parës
monedha e re ka një peshë më të vogël (10,3-10,5 gr. në vend të
10,4-11,5 gr.) dhe krahas legjendës ????? apo ??? ka edhe emrin e
mbretit (??S???OS ?????????) dhe një nofull derri mbi lopën, që
mungojnë në tridrahmat e vjetra. Në një variant tjetër monedhave të
Monunit u është hequr legjenda e shkurtuar e qytetit dhe është
zëvendësuar me një heshtë. Këto tridrahme janë datuar me të drejtë pas
vitit 300 p.e.sonë dhe përputhen si kohë me Monunin e përmendur prej
Trogut. Njoftimi i Trogut dhe prerja e kësaj monedhe dëshmojnë se me
gjithë tronditjen që kishte pësuar shteti ilir mbas vdekjes së Glaukisë
nga ndërhyrja e Pirros, Monuni kishte mundur të rimëkëmbte shtetin e
tij në të gjithë territorin e dikurshëm, prej brigjeve të Adriatikut
deri në kufi të Maqedonisë. Si duket, ai përfitoi nga largimi i Pirros
për në Itali për t’i rikthyer shtetit të vet tokat e pushtuara.
Pushteti i tij mbi Dyrrahun ishte rritur. Duke vënë dorë mbi punishten
e monedhave, ai i thelloi më shumë se paraardhësi i tij marrëdhëniet me
këtë qytet. Varianti i fundit i prerjeve të Monunit tregon se mbreti
ilir duhet ta ketë ndjerë veten mjaft të fortë qysh se hoqi prej kësaj
monedhe emrin e shkurtuar të Dyrrahut. Nuk dihet se si kanë qenë
marrëdhëniet e tij me Apoloninë, por s’ka ndonjë arsye për t’i
konsideruar të ndryshme. Edhe ky qytet duhet të ketë njohur
sovranitetin e plotë të mbretit ilir, duke iu nënshtruar atij si
Dyrrahu politikisht dhe ekonomikisht. Pasardhës i Monunit dhe i fundit
prej dinastisë së Glaukisë ka qenë Mytili. Edhe për të si traditë
letrare kemi vetëm një njoftim të shkurtër në prologun e librit XXV të
Trogut ku thuhet se “... i biri i tij /Pirros/, Aleksandri bëri me
Mytilin luftën ilire”. Një monedhë bronzi e prerë edhe kjo në punishten
e Dyrrahut vërteton plotësisht natyrën historike të personit të
Mytilit. Kjo monedhë, e cila ka si simbole kryet e Herakliut në faqe
dhe armët karakteristike të këtij heroi (harkun, mëzdragun dhe millin)
në shpinë, ndryshon prej prototipit të vet, sepse në vend të nëpunësit
monetar të Dyrrahut atë e siglon këtë radhë mbreti Mytil
(??S???OS ???????), i cili ka hequr përveç kësaj nga monedha edhe
legjendën e qytetit. Vetë këto të dhëna të monedhës tregojnë se Mytili
ishte zoti i Dyrrahut dhe ushtronte mbi këtë qytet po atë pushtet që
kishte edhe paraardhësi i tij Monuni. Monedha është tepër e rrallë, gjë
që tregon se sundimi i tij ka qenë i shkurtër. Lufta midis Mytilit dhe
Aleksandrit, për të cilën bënte fjalë Trogu, i takon vitit 270
p.e.sonë. Për fat të keq nuk është ruajtur ndonjë njoftim i saktë mbi
shkaqet dhe përfundimet e kësaj lufte, gjë që ka dhënë shkas edhe për
supozime të ndryshme. Mendimi se ajo përfundoi në favor të Aleksandrit
dhe se ky u bë përsëri zot i krahinave jugore të shtetit ilir, madje
edhe i Apolonisë, u referohet Frontinit dhe Apianit. Një shqyrtim më i
kujdesshëm i njoftimeve të tyre tregon se këto përfundime nuk janë
plotësisht të drejta. Është e vërtetë se Frontini, që plotëson Trogun,
bën fjalë për një ndeshje në të cilën Aleksandri mundi ilirët, por
përleshja zhvillohet në tokën epirote dhe nga ky lajm nuk del se ai
pushtoi qoftë edhe ndonjë pjesë nga tokat e shtetit ilir. Sa për
njoftimin e Apianit, ai ka karakter tepër të përgjithshëm dhe as ky dhe
as ndonjë autor tjetër nuk paraqesin prova se Apolonia ka qenë nën
sundimin e ndonjë mbreti epirot.

Fuqizimi i skllavopronarisë në ilirin antike

Periudha midis viteve 335-230 p.e.sonë është koha e
shtrirjes së mëtejshme të jetës qytetare në Iliri, e zhvillimit të
vrullshëm dhe e lulëzimit të qytetit ilir. Ajo përputhet me fuqizimin
më të madh të shtetit ilir. Jeta qytetare u zhvillua veçanërisht në
krahinat e ultësirës bregdetare, në shpinë të Dyrrahut e Apolonisë,
zonë që përbënte tani qendrën e shtetit ilir. Për Damastionin dhe
qytetet e tjera të brendshme në burimet nuk bëhet më fjalë. Duket se
pas hyrjes së disa krahinave lindore në përbërjen e shtetit maqedon,
këto qytete e humbën rëndësinë që kishin në kuadrin e shtetit ilir.
Qytete të tjera, si Bylisi, Amantia, Kanina (Thronioni ?) janë ndër ato
qytete të vjetra, që u rritën e u zhvilluan dhe luajtën në këtë kohë
një rol të dorës së parë. Krahas tyre lindën në këtë zonë edhe një varg
qytetesh të reja, si Dimli, Olympe (Mavrovë-Vlorë), Gurzeza (Cakran),
Antipatrea, qytetet në Zgërdhesh (Albanopoli ?), në Gradishtën e
Belshit, në Selcën e Poshtme, në Irmaj etj., të panjohura më parë. Që
nga kjo kohë jeta qytetare shtrihet edhe në krahinat bregdetare në veri
të lumit Mat. Qendrat e para urbane në këto anë, Lisi, Skodra, Meteoni,
Ulqini, Rizoni etj., lindën vetëm në fundin e shek. IV - fillimin e
shek. III p.e.sonë. Por në krahinat e brendshme të luginës së Matit e
të Drinit të mesëm nuk ka ende dëshmi të qendrave urbane dhe duket se
jeta qytetare këtu nuk u zhvillua. Qytetet e reja si edhe më parë, zënë
një vend qendror midis një krahine të pasur nga pikëpamja ekonomike dhe
lidhen me rrugët më të rëndësishme të komunikacionit tokësor e detar.
Procesi i lindjes së tyre ndjek në përgjithësi rrugën e njohur të
zhvillimit të mëtejshëm të vendbanimeve të fortifikuara të epokës së
hekurit, por në disa raste si në Dimale, Olympe, Selcë e Poshtme etj.,
qyteti lind mbi një truall të ri. Karakteristikë e veçantë e qyteteve
në veri të lumit Mat është se ato janë të kthyera me fytyrë nga deti.
Për ndërtimin e tyre janë zgjedhur gjiret e futura apo grykat e
lumenjve, vende të lidhura me detin, por edhe të mbrojtura nga rreziqet
dhe të papriturat e tij. Pamja e përgjithshme urbanistike nuk është e
njëjtë për të gjitha qytetet ilire të kësaj kohe. Ato dallohen sipas
madhësisë dhe rolit ekonomik e politik të tyre: ka qendra të mëdha
qytetare, si Bylisi, Dimale, Nikaja, Amantia, Antigona, Skodra, Lisi
etj., ka edhe qendra më të vogla prodhimi, si Albanopoli, Belshi,
Irmaj, Symiza, Gurzeza, Kanina, Treporti, Çuka e Ajtojt etj. Një
kategori tjetër formojnë qendrat me fizionomi qytetare, por me
funksione ushtarake dhe administrative, si Beltoja, Xibri, Dorezi,
Peshtani, Rabija, Cerja, Lekli, Selo, Ripsi etj. Duke u mbështetur në
kushtet e terrenit dhe të rrethanave në të cilat lindi dhe u zhvillua
qyteti ilir mund të veçohen tre tipa qytetesh. Tipin e parë e përbëjnë
ato qytete, të cilat kanë një akropol në majë dhe qytetin poshtë tij.
Të tilla janë Lisi, Zgërdheshi dhe ndonjë qendër tjetër që u ndërtuan
në faqe kodrash. Qendrat e vjetra që u dhanë jetë këtyre qyteteve zinin
më parë majat e kodrave. Me kalimin e kohës kufijtë e ngushtë të këtyre
qendrave u kapërcyen dhe qyteti u shtri nëpër faqet e kodrave. Kur u
forcuan ekonomikisht qytetet rrethuan sipërfaqen e re me mure
mbrojtëse, duke i zgjatur ato në vijim të mureve ekzistuese të
vendbanimit të mëparshëm; muri i poshtëm i qendrës së vjetër u kthye në
këtë rast në një mur të brendshëm të tërthortë, që ndante qytetin në dy
pjesë: në atë të sipërm - akropolin, dhe në atë përfund tij - qytetin e
poshtëm. Në Lis, ky tip qyteti pati një zhvillim të mëtejshëm, duke
krijuar një ndarje të tretë, qytetin e mesëm, që veçohej prej pjesëve
të tjera të qytetit me një mur të dytë të brendshëm. Qendra e vjetër e
tyre ishte ndërtuar mbi pllajën e vogël të një kodre të veçuar me faqe
të thepisura, prandaj qyteti u zhvillua këtu rreth e qark qendrës së
vjetër. U krijua kështu një tip qyteti me akropolin në mes dhe qytetin
rreth tij. Qytetet e këtij tipi duket se nuk kishin një mur të jashtëm
rrethues për lagjet e jashtme dhe mjaftoheshin vetëm me fortifikimin e
akropolit. Ndryshe prej këtyre qyteteve, Antipatrea, Dimale,
Margëlliçi, Irmaj etj., u ngritën mbi kodra që kishin një syprinë
kryesisht të rrafshtë me kurrize e thyerje të buta. Këto qytete që
lindën mbi një truall të ri duket se nuk kanë pasur akropol dhe
territoret e tyre rrethoheshin me një mur të vetëm. Ato përbëjnë tipin
e tretë të qyteteve ilire. Prej qyteteve të vjetra Bylisi ndoqi një
rrugë të veçantë në zhvillimin e tij. Kodra e Klosit, mbi të cilën
ishte ngritur qyteti i vjetër, në fund të shek. IV nuk i plotësonte më
nevojat e zgjerimit të kësaj qendre. I vetmi vend që paraqiste kushte
më të përshtatshme për këtë qëllim ishte kodra e Hekalit, 1 500 m prej
Klosit, ku filluan të vendosen qytetarët, duke i dhënë jetë një
vendbanimi të ri. Që nga kjo kohë të dyja qendrat u zhvilluan
paralelisht si dy pjesë të veçanta, por të ndërlidhura, të një
dyqytetshi, ku i riu fitoi epërsinë dhe u bë më përfaqësuesi. I parë më
vete Bylisi ka të gjitha tiparet e qyteteve të tipit të tretë, pa
akropol. por së bashku me Klosin ai përbën një kategori të veçantë
qyteti. Pavarësisht nga klasifikimet e ndryshme që mund t’u bëhen
qyteteve ilire, trajtimi i tyre urbanistik u përgjigjej disa kërkesave
themelore, siç ishin vendosja e qendrës së banuar në një terren jo të
sheshtë, rrethimi i saj me mure, ndarja e territorit brenda mureve në
tri pjesë kryesore, për banim, për veprimtari shoqërore e mbrojtje dhe
krijimi sipas kushteve të terrenit, i unitetit midis agorasë dhe
komplekseve të banimit. Një nga kriteret bazë të qytetit ilir të asaj
kohe ishte modelimi sipas vijës së jashtme i mureve rrethuese, traseja
e të cilëve shfrytëzon sa më mirë mundësitë mbrojtëse të terrenit. Në
këtë sistem fortifikimi muret e qendrave të vjetra të epokës së hekurit
shfrytëzoheshin vetëm pjesërisht. Qytetet e ngritën mbrojtjen e tyre
mbi një bazë krejt të re që u përgjigjej nivelit dhe kërkesave të
kohës. Muret rrethuese të Lisit dhe të Shkodrës u ndërtuan në stilin e
njohur trapezoidal-poligonal, kurse ato të Bylisit, Dimales,
Margëlliçit, Irmajt e të Zgërdheshit, ndiqnin stilin kuadratik. Këto
ishin mure të fuqishme të ndërtuara me blloqe të mëdha e të skalitura
me një trashësi prej 2,70-3,50 m dhe që në kohën e vet arrinin një
lartësi prej 10-12 m. Ato përforcohen tani me kulla të shumta. Në qoftë
se vendbanimet e para kishin një ose dy porta, qytetet që kanë tani një
jetë më të dendur dhe lëvizje të madhe kanë porta të shumta, të mëdha e
të vogla, për të lehtësuar hyrjen e daljen e qytetarëve. Meqenëse
portat përbënin pikat më të prekshme, mbrojtjes së tyre i kushtohej një
kujdes i veçantë. Ato zakonisht vendoseshin midis dy kullave dhe në
rastin kur mbroheshin nga një e tillë e vetme, atëherë kulla ngrihej në
anën e djathtë të hyrjes, me qëllim që të shfrytëzohej krahu i zbuluar
i armikut. Nuk njihet ende në masën e duhur ndërtimi i brendshëm i
këtyre qyteteve, por edhe ato të dhëna të pakta që kemi dëshmojnë se
ato janë ndërtuar sipas shembullit të qyteteve bashkëkohëse në Greqi,
Maqedoni dhe në Epir, në bazë të parimeve urbanistike të njohura të
kohës helenistike. Përveç ndarjeve të mëdha, akropolit dhe qytetit të
mesëm e të poshtëm, në këto qytete dallohet edhe pjesa ku ndodheshin
sheshi publik dhe tregu i qytetit. Skodra e Lisi dhe qytete të tjera të
ngritura buzë detit apo lumenjve, kishin edhe skelat e tyre. Rrugët
ishin një element themelor urbanistik që e ndanin qytetin në insola, që
niseshin nga hyrjet kryesore apo të dyta, përshkonin qytetin në
drejtime të ndryshme dhe lidhnin në mënyrë organike pjesët përbërëse të
tij. Vendet më në dukshme janë përdorur në qytetet ilire për ndërtimin
e godinave të rëndësishme shoqërore. Vende të tilla zinin tempujt,
teatrot, portikët, stadiumi në Bylis, Amantie, Dimale etj., varret
monumentale në Selcë të Poshtme etj. Kur terreni ishte i pjerrët, ai
sistemohej për nevoja të ndërtimeve qytetare me anë tarracash. Një
kujdes i veçantë i kushtohej pajisjes së qytetit me kanale kulluese, të
cilat shkarkonin ujërat jashtë mureve rrethuese. Furnizimi me ujë të
pijshëm mbështetej kryesisht në sterat dhe rezervuaret që ndërtoheshin
brenda qytetit ose në trashësinë e mureve rrethuese. Një ide mbi
madhësinë e qyteteve ilire e japin hapësira që ato zinin dhe perimetri
i mureve të tyre rrethuese. Kështu, Lisi zinte një sipërfaqe prej rreth
20 ha dhe muret e tij kishin një gjatësi prej 2 200 m; Bylisi shtrihej
mbi një sipërfaqe prej 28 ha, ndërsa muret ishin 25 550 m të gjatë,
kurse Klosi kishte pushtuar në kodrën e vet 18 ha tokë, që rrethoheshin
prej muresh me një gjatësi prej 1 850 m. Nuk dimë shtrirjen e saktë të
Skodrës, por duket se ka qenë pak më e madhe se ajo e Lisit. Qytetet e
tjera, si Antipatrea, Dimale, Zgërdheshi kishin një madhësi mesatare:
sipërfaqja e shtrirjes së tyre arrinte deri në 10-15 ha, kurse muret
perimetrale nuk i kalonin të 1 400 m. Një grup i tretë qytetesh, si
Irmaj, Margëlliçi etj., ishin më të vegjël; muret e tyre ishin nën 1
400 m të gjatë dhe rrethonin sipërfaqe të vogla prej 5-7 ha. Megjithëse
qytetet e kësaj kohe shtriheshin edhe tej mureve rrethuese (jashtë tyre
gjejmë dendur gjurmë banesash, tempuj e ndërtime të tjera),
prapëseprapë truallin kryesor të qytetit e përbënte territori brenda
mureve rrethuese. Muret rrethuese dhe godinat shoqërore që janë ruajtur
dëshmojnë se ndërtimet e tyre u nënshtroheshin parimeve të njohura të
urbanistikës antike. Vetëm ndërtues të aftë dhe me njohuri të thella
teknike mund të zgjidhnin detyrat e ndërlikuara që paraqisnin ndërtimet
mbrojtëse dhe ato me karakter publik e privat, në atë shkallë të gjerë
dhe në atë nivel të lartë që njohin qytetet ilire që nga fundi i shek.
IV deri në mesin e shek. III. Jeta dhe kërkesat e kohës i përgatitën
këta ndërtues midis vetë popullsisë ilire. Realizimi i këtyre
ndërtimeve ishte vepër e një shoqërie skllavopronare që kishte
mundësitë e organizimit dhe të sigurimit të materialeve për një
veprimtari kaq të gjerë ndërtuese. Procesi i shndërrimit të disa
qendrave të fortifikuara të epokës së hekurit në qytete nuk përfshin
dhe as që mund të përfshinte të gjitha këto qendra. Midis tyre u veçuan
dhe u kthyen në qytete vetëm ato që kishin një pozitë gjeografike të
përshtatshme për një zhvillim më të lartë. Pjesa tjetër, më e madhja e
tyre, ruajti pamjen e dikurshme me një jetë ekonomike të kufizuar.
Nevojat e mbrojtjes dhe të tregtisë bënë, nga ana tjetër, që krahas
këtyre qendrave të lindin në rrugët e komunikacionit ose rreth qyteteve
edhe një varg vendbanimesh të vogla, të fortifikuara, me funksione
ushtarake e administrative. Të tilla mund të konsiderohen kalaja e
Xibrit në Mat, e cila zinte një pikë kyçe në rrugën që të çonte prej
Dyrrahut në krahinat e brendshme lindore nëpër Shkallën e Tujanit -
Qafë Murrizë - Dibër - Maqedoni; qyteza e Shkamit në rrugën e Krrabës,
kulla e Kamunaut në Sulovë, në rrugën që lidhte ultësirën bregdetare
pas Apolonisë me luginën e Devollit; pikëvrojtimi i Rabies në
Mallakastër, në rrugën që ndjek krahun e djathtë të Vjosës e të tjera
si këto, të cilat gjenden pa përjashtim në të gjitha rrugët e dorës së
dytë që përshkonin truallin e vendit tonë. Tek autorët antikë dhe në
burimet epigrafike këto qendra përmenden si kështjella apo fortesa
rreth qyteteve me termat castellum apo peripolia. Ato janë në funksion
të qyteteve qoftë nga pikëpamja strategjike dhe administrative, qoftë
nga ajo ekonomike. E para duket në vendosjen e tyre pranë qafave ose
rrugëve që të çojnë drejt qytetit, duke krijuar një kurorë
fortifikimesh në zonën gjeografike ku qyteti mbizotëron me ekonominë e
vet. E dyta shprehet në faktin se ato më tepër konsumojnë prodhimet e
qytetit sesa prodhojnë vetë.

Dyrrahu dhe Apollonia

Dyrrahu dhe Apollonia

Përfshirja e Dyrrahut dhe e Apolonisë në gjirin e
shtetit ilir pati pasoja të rëndësishme si për jetën e këtyre qyteteve,
ashtu edhe për vetë shtetin ilir. Të dhënat arkeologjike tregojnë se
qysh nga çereku i fundit të shek. IV p.e.sonë, lidhjet e këtyre
qyteteve me botën ilire bëhen më të dendura dhe më të drejtpërdrejta.
Tregtisë së Dyrrahut dhe të Apolonisë iu hapën lirisht rrugët e gjera
të tregut ilir. Që nga kjo kohë në krahinat e brendshme ilire fillojnë
të depërtojnë me lehtësi prodhimet e zejtarisë së zhvilluar të tyre.
Nëpërmjet këtyre qyteteve, në Iliri hynin mallrat e importit, midis të
cilave vendin më të rëndësishëm e zinin ato që vinin nga brigjet e
përtejme të Adriatikut. Dyrrahu dhe Apolonia fillojnë të hedhin në treg
monedha të reja argjendi, ndër të cilat përhapje të gjerë merr drahma e
argjendtë e këtyre dy qyteteve. Ajo ishte destinuar kryesisht për
tregtinë me botën ilire, prandaj edhe me të drejtë është pagëzuar
“drahma ilire”. Shfaqje e re e kësaj kohe është prerja nga këto qytete
e monedhave të bronzit. Vënia në qarkullim dhe pranimi në masë, siç
tregojnë gjetjet, i këtyre monedhave me vleftë shumë herë më të vogël
se monedhat e argjendit, tregon se ekonomia monetare ishte zhvilluar në
një shkallë të gjerë në Iliri. Gjatë kësaj kohe Dyrrahu dhe Apolonia
jetojnë një periudhë të vërtetë lulëzimi. Ndërtimet më të rëndësishme e
më monumentale në këto qytete i përkasin periudhës pas mesit të shek.
IV p.e.sonë. Forcimi ekonomik dhe pasurimi i tyre nga tregtia me botën
ilire u lejuan të ndërtonin mure të fuqishme mbrojtëse, që përfshinin
në gjirin e tyre sipërfaqe shumë më të mëdha nga ato që njihnin më
parë, të ngrinin tregje e sheshe publike, shëtitore, tempuj, gjimnaze e
godina të mëdha administrative. Një dukuri e re filloi të përshkojë dhe
të ndryshojë në një drejtim të caktuar jetën shoqërore të këtyre
qyteteve dhe përbërjen e mëparshme etnike të tyre. Emrat ilirë që janë
gjetur vitet e fundit mbi gurët e varreve të zbuluara në nekropolin e
Dyrrahut, përbëjnë mbi 1/3 e tërësisë së emrave të njohur në këtë qytet
nga monumentet epigrafike. Këto emra dëshmojnë praninë në masë të
popullsisë ilire në to. Emrat ilirë të prytanëve dhe të nëpunësve
monetarë që gjenden në të dyja faqet e monedhave prej argjendi dhe
bronzi dhe emrat në vulat e tjegullave të Dyrrahut dhe të Apolonisë,
tregojnë se popullsia ilire kishte një peshë me rëndësi në jetën
ekonomike, dhe kishte siguruar të drejta qytetare të plota deri në
zënien e posteve më të larta në jetën administrative e politike të
qytetit. Midis emrave të shumtë ishin edhe këta: ??????,
Ge?????, ?a????, ?aa???da?, ???ta???, ?????????, ???t??, për
Dyrrahun, ?at??, ?p??ad?? etj., për Apoloninë. Kështu qysh nga fundi i
shek. IV p.e.sonë, Dyrrahu dhe Apolonia humbasin karakterin tipik të
një kolonie, mbasi popullsia e tyre përbëhet në një përqindje të madhe
edhe nga ilirët. Procesi i ilirizimit të këtyre qyteteve, rezultat i
shtrirjes së sovranitetit ilir mbi to, ushtroi një ndikim të thellë mbi
gjithë jetën sociale-politike e kulturore të Ilirisë në shekujt e
mëpastajmë. Rezultati i këtij procesi qe shkëputja e plotë e Dyrrahut
dhe e Apolonisë nga qytetet mëmë dhe integrimi i tyre i plotë në jetën
ekonomike e politike të shtetit ilir. Këtë integrim e favorizonte
përputhja e interesave të tyre ekonomike e politike me ato të shtetit
ilir. Mbreti dhe shtresa sunduese e shtetit ilir lakmonin fuqinë
ekonomike të këtyre qyteteve të mëdha, kurse skllavopronarët e Dyrrahut
dhe të Apolonisë pushtetin e fuqishëm të sundimtarëve ilirë mbi një
krahinë shumë më të gjerë se sa territoret e ngushta të qyteteve-shtete
të tyre me pasuri dhe treg të gjerë. Rezultati u arrit, siç tregojnë
faktet, sado të pakta, nëpërmjet një lufte të ashpër politike, mjaft të
ndërlikuar, ku u përzien edhe fuqi të jashtme, por edhe si rrjedhojë e
një domosdoshmërie të diktuar nga kushtet objektive të kohës. Rënia e dinastisë së Glaukisë

Pas luftës së fundit të Mytilit kundër Aleksandrit
II të Epirit, në vitin 270, nuk flitet më në burimet për shtetin ilir.
Duke zbritur drejt vitit 230 dalin të dhëna të reja mbi këtë shtet.
Megjithëse në vështrimin e parë kjo duket si një periudhë e errët, ajo
përbën në vetvete një faqe me shumë interes në historinë ilire. Gjatë
gjysmë shekulli, që nga Glaukia deri te Mytili, shteti ilir kishte
mundur t’i bënte ballë me sukses agresionit të Kasandrit dhe më pas të
Pirros e pasardhësit të tij. Të gjithë këta kishin dështuar në
ndërmarrjet e tyre dhe më në fund qenë detyruar të hiqnin dorë prej
Ilirisë. Ndërkaq gjendja në Greqi mbetej e paqëndrueshme. Sundimtarët
maqedonë, Antigon Gonata dhe i biri i tij Demetri, u gjendën tërësisht
të angazhuar në teatrin grek të veprimeve politike e ushtarake për të
ruajtur hegjemoninë e Maqedonisë në këto anë. Për shtetin ilir kjo qe
një periudhë qetësie në marrëdhëniet me fqinjët, veçanërisht me
Maqedoninë, dhe me këtë duhet shpjeguar edhe heshtja e burimeve. Por
nuk qe Gonata ai që “diti, siç pretendohet, t’u imponojë paqen fqinjëve
veriperëndimorë”. Burimet nuk bëjnë fjalë për një gjë të tillë. Në
qoftë se midis Ilirisë dhe Maqedonisë nuk pati në këtë kohë ndonjë
konflikt, kjo duhet shpjeguar më tepër me faktin se ilirët, të lodhur
nga luftërat e deriatëhershme, nuk mundnin, pra, edhe nuk kërkuan t’i
shfrytëzonin vështirësitë e Maqedonisë në interes të tyre. Ndërkaq ka
të ngjarë që nga mesi i shek. III p.e.sonë ose pak më parë shteti ilir
të ketë njohur një periudhë trazirash të brendshme, hollësitë e të
cilave nuk njihen mirë. Nuk është çudi që zhvillimi i vrullshëm i
qyteteve të veriut, të mbetura jashtë konflikteve luftarake që prekën
pjesën jugore të shtetit ilir bashkë me qytetet e tij, të ketë
ndryshuar raportin e forcave dhe të ketë ndikuar apo të jetë bërë bazë
e ndryshimeve politike që pasqyrohen vetëm në zëvendësimin e dinastisë
sunduese të Glaukisë me atë të Agronit dhe në shkëputjen e dy qyteteve
të rëndësishme të Adriatikut Lindor, të Dyrrahut e të Apolonisë, nga
shteti ilir. Epiri

Në periudhën antike treva që nga malet e Llogarasë
dhe të Kudhësit me rrjedhjen e mesme të Vjosës në veri dhe deri në
gjirin e Ambrakisë dhe në kufijtë e Etolisë në jug, që nga malet e
Pindit në lindje e deri tek brigjet e detit Jon në perëndim, përbënte
një njësi gjeografike-politike më vete të formuar historikisht dhe të
njohur me emrin Epir, nga greqishtja e vjetër Apeiros që do të thotë
stere, tokë. Me fjalën Epir autorët grekë nënkuptonin në fillim çdo
vend kontinental përballë ishujve. Po me këtë kuptim, p.sh., Homeri e
quan Akarnaninë Epir, gjithashtu më vonë edhe Tukididi. Kështu i quanin
edhe brigjet përkundrejt tyre banorët e ishujve të Jonit, duke u nisur
nga pozita e vet ishullore. Ky emër i përdorur në fillim si një emër i
përgjithshëm për të caktuar pozitën kontinentale të krahinës etnikisht
ilire, që ndodhej përballë tyre, u shndërrua më vonë në një nocion të
përveçëm gjeografik, që i atribuohej një krahine të veçantë me kufijtë
pak a shumë të përcaktuar historikisht. Në këtë kuptim emri Epir
ndeshet për të parën herë tek shkrimtari grek i fundit të shek. VI
p.e.sonë, Hekateu, kur thotë se Oriku është liman i Epirit, dhe pak më
vonë tek Pindari, i cili e quan Epirin “të famshëm me hapësira kodrash
të shkëlqyeshme ... që fillojnë nga Dodona e deri në brigjet e Jonit”.
Në gjysmën e dytë të shek. IV p.e.sonë, me transformimin e bashkësisë
molose në një shtet të ri federativ, të quajtur epirot, që përfshinte
pjesën më të madhe të popullsisë së këtij territori duke pasur një
nënshtetësi të vetme, epirote, emri Epir merr tani një kuptim të
përcaktuar qartë politik. Shkrimtari grek i shek. IV p.e.sonë numëron
në këtë kohë në Epir vetëm 14 fise, por nga burimet e tjera
historike-epigrafike rezulton që ky numër të ketë qenë shumë më i madh.
Nga fiset më kryesore ilire, të cilat luajtën një rol të rëndësishëm në
historinë politike të kësaj krahine, përmenden sidomos thesprotët,
kaonët, molosët etj. Ndërmjet këtyre fiseve ndodhnin luftëra të
vazhdueshme për epërsi territoriale dhe politike dhe kishte një prirje
për separatizëm midis sundimtarëve të veçantë të tyre. Kjo gjendje
vazhdoi të paktën deri në fillim të shek. IV p.e.sonë, kur mbretërit
molosë arritën t’u imponohen shumë prej fiseve fqinje epirote dhe të
krijonin një mbretëri të fuqishme, me bazë federative, që autorët grekë
e quanin Koinon të molosëve. Si rezultat i zhvillimit të mëparshëm
ekonomiko-shoqëror, në shek.V p.e.sonë në Epir ishin krijuar të gjitha
premisat për lindjen e formacioneve të hershme shtetërore. Diferencimi
social, sidomos tek fiset ekonomikisht më të përparuara të kësaj
krahine, siç ishin molosët, kaonët, thesprotët etj., pasqyrohet qartë
në burimet historike që në shek. VIII-VII p.e.sonë, por tani ai merr
përpjesëtime më të gjera. Aristokracia epirote e tokës dhe e bagëtive,
kishte arritur t’u impononte pushtetin e vet prodhuesve të vegjël
fshatarë dhe të shfrytëzonte për interesat e saja ekonomike punën e
shtresave të tjera e të skllevërve. Në duart e kësaj aristokracie ishin
grumbulluar tashmë pasuri të mëdha që i mundësonin asaj të hynte në
marrëdhënie të ngushta me shoqërinë antike të Greqisë. Në gjysmën e
dytë të shek.V p.e.sonë, në Epir ekzistonin edhe shtresa të tjera;
përveç aristokracisë së tokës, ishte fuqizuar edhe shtresa e zejtarëve
e tregtarëve. Shumë kuptimplotë në këtë drejtim paraqitet një mbishkrim
i vitit 427/426 zbuluar në sanktuarin e Poseidonit në Tenarë, sipas të
cilit një farë Eskrioni, epirotas, liron skllavin e tij, Herakleid,
duke ia kushtuar këtë akt hyut të detrave. Sipas përmbajtjes dhe
vendgjetjes së mbishkrimit Eskrioni duhej të kishte qenë pikërisht
njëri nga përfaqësuesit e tregtarëve skllavopronarë epirotas të lidhur
me tregtinë detare. Kjo është prova më e hershme epigrafike, që dëshmon
për ekzistencën e institucionit të skllavërisë në Epir të paktën që nga
gjysma e dytë e shek. V p.e.sonë. Mbi bazën e këtij diferencimi të
brendshëm dhe të luftës së vazhdueshme që bënin sundimtarët e fiseve të
veçanta për nënshtrimin e fqinjëve të tyre, në Epir lindën një tok
federatash, sistemi politik i të cilave mbështetej në bashkimin e një
grupi fisesh të federuara të quajtura koine. Më herët këto bashkësi u
krijuan rreth fiseve ekonomikisht dhe politikisht më të fuqishme të
Epirit, si tek thesprotët, kaonët dhe molosët. Ashtu siç paraqiten në
mesin e shek.V, ato ndryshonin midis tyre jo vetëm nga madhësia dhe
rëndësia politike, por edhe nga struktura e tyre organizative. Sipas
një lajmi të Tukididit, i cili u referohet viteve të para të luftës së
Peloponezit, Koinonet e kaonëve dhe të thesprotëve nuk e njihnin
pushtetin e mbretit. Në krye të tyre qëndronin dy magjistratë më të
lartë ekzekutivë të quajtur në traditën historike, prostatë, të cilët
zgjidheshin çdo vit nga rrethet aristokratike të fisit që kryesonte
Koinonin. Molosët, ndryshe nga dy koinonet e para, sundoheshin nga
mbretër, pushteti i të cilëve tanimë ishte bërë i trashëgueshëm.
Tukididi përmend që në vitin 470 p.e.sonë një mbret molos Admetin, që i
dha strehim politik gjeneralit grek Themistokliut të dëbuar me
ostrakizëm nga Greqia. Sipas përshkrimit të kësaj ngjarjeje, Admeti
paraqitet si një sundimtar me origjinë fisnike, i fuqishëm dhe me
influencë deri në rrethet qeveritare të Athinës. Për veprimtarinë
politike të federatave të Epirit burimet historike heshtin pothuajse
fare. Ato i shohim të dalin në skenën e historisë vetëm në kohën e
luftës së Peloponezit, kur ushtritë e kaonëve, të thesprotëve, të
molosëve etj., me sundimtarët e tyre në krye, marrin pjesë në anën e
Spartës në ekspeditën luftarake kundër qytetit Strato të Akarnanisë.
Midis këtyre bashkësive të veçanta rolin më të rëndësishëm dhe aktiv në
historinë politike të vendit filloi ta luajë Mbretëria e Molosëve. Në
qoftë se deri në fundin e shek. V p.e.sonë këto bashkësi vepronin të
veçuara dhe në konflikte të brendshme me njëra-tjetrën, tani është
Mbretëria Molose ajo që do të marrë iniciativën për të zgjeruar
pushtetin e saj dhe për ta vënë Epirin në rrugën e bashkimit të tij
politiko-ushtarak.

Koinoni (lidhja) e molosëve

Nga fundi i shek.V dhe sidomos gjatë shek. IV
p.e.sonë, në Epir vihet re një zhvillim i mëtejshëm i ekonomisë në të
gjitha degët e saj: në bujqësi, blegtori, e sidomos në zejtari;
zhvillohet prodhimi i mallrave, zgjerohen lidhjet tregtare etj. Në Epir
shfaqet tani një faktor shumë i rëndësishëm që luan një rol të ndjeshëm
në zhvillimin e mëtejshëm, ky është qyteti epirot. Kështu në fundin e
shek. V dhe në gjysmën e parë të shek. IV, sipas të dhënave burimore
historike dhe arkeologjike, lindin qytetet Kasope, në krahinën e
Kasopisë në skajin jugperëndimor të Epirit dhe Elea afër Velianit në
krahinën Eleatis të Thesprotisë. Në Epirin Qendror lindin qytetet
Passaron (Gardhiqi), kryeqendra tradicionale e shtetit të molosëve dhe
qyteti i Kastrisë që identifikohet me Euremenin ose Tekmonin antik. Në
gjysmën e dytë të shek. IV p.e.sonë urbanizimi në Epir mori
përpjesëtime më të mëdha dhe rritet akoma më shumë pesha e tij në
zhvillimin ekonomik dhe politik të vendit. Lindin qytete të reja, midis
të cilave në Thesproti, Elina (Dymokastro), Kutçi dhe Gitana (Gumani)
që sipas Tit-Livit, duhet të ishte qendra kryesore e Koinonit të
thesprotëve; në Kaoni, Teqeja e Melanit, Himara, Foinike (Finiqi), që
ishte qyteti më i madh dhe më i fortë i Kaonisë dhe kryeqendra e saj.
Qytetet e Epirit, ashtu sikurse dhe ato të Ilirisë, ishin të
fortifikuara me mure të fuqishme prej blloqesh shumëkëndëshe ose të
ndërthurura me teknikë muraturash trapezoidale apo kuadratike sipas
kushteve të veçanta të terrenit ose të guroreve. Për përforcimin e
mureve ngriheshin kulla në vendet më të atakueshme nga armiku. Në
sistemet më të hershme fortifikuese këto kulla mungonin ose ishin
dukuri të rralla. Vetëm nga gjysma e dytë e shek. IV, ato hynë në
përdorim të gjerë si një komponent i nevojshëm dhe i domosdoshëm në
kushtet e zhvillimit të mëtejshëm të teknikës luftarake. Mënyra antike
e prodhimit i dha një hov të menjëhershëm prodhimit zejtar dhe sidomos
atyre degëve që lidheshin me ndërtimet. Brenda mureve mbrojtëse të
këtyre qyteteve kishte muratorë, gurskalitës, farkëtarë, poçarë,
tjegullabërës, arkitektë etj. Zhvillimi i degëve të ndryshme të
zejtarisë dhe shtimi i prodhimeve bujqësore dhe blegtorale nxitën dhe
më tej zgjerimin e tregtisë brendapërbrenda, me kolonitë helene të
bregut të Jonit dhe sidomos me krahinat fqinje mesdhetare. Kjo e fundit
zhvillohej më tepër përmes trafikut detar, të përcaktuar nga vetë
pozicioni i favorshëm bregdetar i krahinave, megjithëse funksiononin në
këtë drejtim dhe rrugët tokësore. Në qoftë se deri në shek. V p.e.sonë
Epiri lidhjet ekonomike i mbante kryesisht me Korinthin dhe kolonitë e
tij në brigjet e Jonit, nga fundi i këtij shekulli ai filloi të
orientohet edhe nga Athina. Tani janë mallrat e prodhimit atik, ata që
mbizotërojnë në tregjet e Epirit. Prej këtej Athina si këmbim tërhiqte
prodhime bujqësore e sidomos blegtorale, lëkura, lëndë druri etj., për
të cilat ajo kishte gjithnjë nevojë. Në zhvillimin e tregtisë detare
rol të veçantë luanin edhe portet detare në brigjet e Kaonisë, si
Onkesmi, Himara, Butrinti etj. Zgjerimi dhe intensifikimi i tregtisë
çoi nga ana e vet në shtimin progresiv të prodhimit të mallrave, bëri
të nevojshme lindjen dhe qarkullimin e monedhës autonome. Në fillim
ishte Lidhja e Molosëve ajo që hedh e para në treg monedhën e vet
(rreth viteve 400 p.e.sonë). Këto ishin monedha kryesisht prej bronzi,
megjithëse pati në këtë kohë edhe prerje jetëshkurtër dhe të kufizuar
monedhash prej argjendi. Më vonë filluan të presin monedha edhe qytete
të veçanta dhe në fund të shek. IV edhe shteti federativ i epirotëve. Tharypa

Në çerekun e fundit të shek. V p.e.sonë shtetin e
molosëve e kryesonte Tharypa (423-385 p.e.sonë), i cili, sipas një
lajmi të Tukididit, e trashëgoi fronin mbretëror të babait në një moshë
të mitur duke pasur për një kohë si tutor Sabylintin, prijësin e
atintanëve. Tradita historike i atribuon këtij sundimtari një seri
reformash të karakterit ekonomik, ushtarak dhe kulturor, të cilat çuan
në zgjerimin dhe në forcimin e mëtejshëm të Mbretërisë Molose. Në radhë
të parë ato prekën formën e hershme të qeverisjes dhe legjislacionin e
vjetër të vendit. Kuvendi i popullit si organ i trashëguar nga rendi i
komunës primitive, mori tani përmbajtje të re. Në organet drejtuese të
shtetit, rol të rëndësishëm fillon të luajë prostati, funksionari më i
lartë i shtetit pas mbretit. Ky zgjidhej për çdo vit në Kuvendin e
Popullit nga rrethet aristokratike, të cilat ushtronin fuqishëm
autoritetin e tyre në kuvend. Duke qëndruar pranë mbretit, si mbrojtës
i ligjeve të vendit, prostati në fakt e kufizonte shumë pushtetin
mbretëror, dhe me këtë ai ruante të palëkundshme pozitat e
aristokracisë në veprimtarinë politike të shtetit. Kjo formë e kufizuar
e pushtetit qendror nga aristokracia e tokës, si edhe ligjërimi i të
drejtave të tjera të saj, i japin Mbretërisë Molose atributet e një
shteti me mbeturina të theksuara të rendit fisnor. Mbretëria Molose që
në fillim të veprimtarisë së saj politike tërhoqi vëmendjen e shteteve
fqinje të Mesdheut dhe sidomos të Athinës dhe të Spartës, të cilat sapo
kishin nisur midis tyre konfliktin e armatosur për supremaci ekonomike
dhe politike në Greqi. Në këtë konflikt historikisht të njohur si Lufta
e Peloponezit dhe që, siç dihet, zgjati me ndërprerje të vogla plot 28
vjet (432-404 p.e.sonë) dhe pati pasoja të rënda për Greqinë, të dyja
palët ndërluftuese bënë përpjekje që të siguronin përkrahjen e shtetit
të ri të molosëve, meqë territori i tij zinte një pozicion mjaft të
favorshëm strategjik me rrugën midis brigjeve veriperëndimore të
Greqisë dhe të Maqedonisë e Thesalisë. Në fillim ishte Sparta ajo që
ushtroi ndikimin e saj mbi shtetin molos. Në vitin 429 p.e.sonë,
molosët i ofrojnë asaj deri ndihmën ushtarake, duke dërguar
kontingjente të konsiderueshme luftëtarësh për pushtimin e qytetit
Stratos të Akarnanisë. Mirëpo edhe pas kësaj fushate të pasuksesshme, e
cila synonte të dobësonte ndikimin e Athinës në këtë zonë kufitare të
Epirit, diplomacia athinjote nuk hoqi dorë nga përpjekjet e saj për të
përmirësuar marrëdhëniet me shtetin e molosëve. Ajo kishte shumë nevojë
për përkrahjen e këtij shteti të ri energjik në qendër të Epirit.
Përmes territorit të tij Athina mund të kontrollonte nga shpina
maqedonët e paqëndrueshëm të Perdikës si dhe thesalët, me të cilët ajo
sapo kishte krijuar lidhje miqësore pas kryengritjes së lynkestëve (433
p.e.sonë). Nga ana tjetër, me këto marrëdhënie Athina synonte të kishte
edhe përfitime ekonomike. Se sa rëndësi i jepte Athina lidhjeve me
shtetin molos, këtë e tregon dhe fakti se ajo në këtë kohë merr
përsipër edukimin e Tharipës së vogël në një nga shkollat e Athinës dhe
e pret atë më vonë në Athinë me nderime të veçanta duke e regjistruar
si qytetar nderi. Për vendosjen e marrëdhënieve të mira me Athinën
ishte i interesuar gjithashtu edhe vetë shteti i molosëve, i cili
kërkonte të siguronte përkrahje për politikën e zgjerimit territorial
që projektoi Tharypa, të cilën ai filloi ta realizonte në vitet e
fundit të jetës së tij. Këto marrëdhënie të ngushta ekonomike dhe
politike me Athinën i hapën rrugë depërtimit të ndikimit të qytetërimit
helen, i cili u shfaq në strukturën organizative të shtetit, në
ndërtimet, në përdorimin e gjuhës dhe të shkrimit grek në rrethet e
aristokracisë dhe të administratës shtetërore, në trajtimin tipologjik
dhe metrologjik të monedhave të para molose sipas prototipave të
monedhës atike të fundit të shek.V dhe fillimit të shek. IV p.e.sonë.
Ky ndikim do të shfaqet gjithashtu dhe në jetën kulturore e artistike,
qendra e së cilës bëhen qytetet. Në Passaron, p.sh., mendohet të jetë
ftuar dramaturgu i shquar grek Euripidi, për të vënë në skenë
tragjedinë e tij “Andromaka”, ku lavdërohej origjina dinastike e
mbretërve molosë. Kjo vepër ndikoi shumë në kultivimin e mitit
gjenealogjik të molosëve, sipas të cilit zanafilla e tyre i referohet
tani Molosit, biri i Neoptolemit të Akilit dhe i Andromakës, të vesë së
Hektorit, që pas shkatërrimit të Trojës erdhën dhe u vendosën në Epir.
Lidhja molose

Struktura e saj organizative Gjatë sundimit të
Alketës, birit të Tharypës, shteti molos mori zhvillim të mëtejshëm.
Nuk është përcaktuar me saktësi se në ç’kohë dhe në ç’rrethana e
trashëgoi fronin. Dihet se në vitin 385 p.e.sonë ai gjendej i strehuar
politik tek Dionizi, tirani i Sirakuzës. Në burimet historike nuk jepen
as motivet që e shtynë Alketën të braktiste fronin. Ka mundësi që ky,
duke dashur të vazhdonte politikën e aleancës me Athinën, në një kohë
kur kjo kishte pësuar tashmë humbje ushtarake dhe diplomatike nga
Sparta, të ketë ndeshur në kundërshtimin e partisë filospartane. Në
këtë kohë kjo filloi të aktivizohej shumë, sidomos pas fitoreve të
Agesilaut në Akarnani (389-388 p.e.sonë), që i hapën rrugën Spartës për
të shtrirë ndikimin e vet jo vetëm në Greqinë Veriperëndimore, por edhe
në Epir. Dionizi që ishte interesuar dhe po vepronte aktivisht për të
vendosur një kontroll efektiv në detin Adriatik dhe mbi rrugët që të
çonin për në Epir, e mirëpriti Alketën dhe e ndihmoi atë që të
rikthehej në fronin e humbur. Me këtë mënyrë tirani i Sirakuzës synonte
të siguronte një aleat të ri, që do të përkrahte pikësynimet e tij
politike dhe tregtare në brigjet e Ilirisë dhe të Epirit. Për këtë
qëllim në vitin 385 p.e.sonë, Dionizi bëri një marrëveshje me Alketën
për të ndërhyrë ushtarakisht në territorin e shtetit të molosëve duke i
siguruar një ndihmë efektive në kontingjente luftarake dhe armatime. Ky
sulm i papritur i forcave të bashkuara iliro-sirakuzane, u shkaktoi
molosëve rreth 15 000 të vrarë sipas Diodorit të Sicilisë. Përforcimet
që u dërgoi Sparta molosëve nuk e ndryshuan gjendjen e tyre të
vështirë. Siç duket, ajo nuk u angazhua aq shumë në këtë luftë, pasi
nuk ishte e interesuar të hynte në konflikt me Dionizin. Kështu ky
aksion i nxitur prej tiranit të Sirakuzës përfundoi me sukses dhe me
rivendosjen e Alketës në krye të shtetit molos. Pasi përforcoi pozitat
brendapërbrenda mbretërisë, Alketa vazhdoi politikën e zgjerimit
territorial të shtetit të tij të filluar që në kohën e Tharypës,
rivendosi marrëdhëniet e ndërprera për pak kohë, me Athinën. Në vitin
377 ndihmoi aktivisht Lidhjen e dytë detare të Athinës, duke lehtësuar
veprimet e saj luftarake kundër Spartës në pellgun e Jonit. Në vitin
372 p.e.sonë Alketa i dha mundësi një reparti prej 600 pelltastësh të
Stesiklit, të kalonin nëpër territorin molos dhe të lidheshin në
Korkyrë përmes bregut të Epirit. Me politikën e tij ekspansioniste,
Alketa arriti të shtrijë sovranitetin e vet mbi një territor të
konsiderueshëm të Epirit. Sipas një mbishkrimi dekretor të viteve
370-368 p.e.sonë kufijtë e Mbretërisë Molose që trashëgoi në këtë kohë
i biri i tij Neoptolemi, shtriheshin në lindje deri në Hestiotiden
perëndimore, në verilindje deri në kufijtë e Orestides në luginën e
sipërme të Haliakmonit dhe në veriperëndim përmes një rripi toke deri
në kufijtë e Parauejes në rrjedhjen e mesme të Vjosës. Molosët dolën në
det siç duket në zonën e Kestrinës, në veri të lumit Kalama (Thiamis).
Nga perëndimi pas aneksimit të Dodonës në fund të shek. V p.e.sonë,
molosët e shtrinë kontrollin e tyre deri tek lugina e sipërme e
Aheronit. Kjo shtrirje territoriale e Mbretërisë Molose në kohën e
Alketës, duket se përputhet plotësisht me cilësimin që i bën këtij
sundimtari Polidami i Fardales në një fjalim të transmetuar nga
historiani e gjenerali grek Ksenofoni, kur e quan atë “sundimtar suprem
të Epirit”. Këto të dhëna burimore dhe epigrafike tregojnë se në kohën
e këtij sundimtari dhe të pasardhësit të tij kishte avancuar mjaft
procesi i bashkimit politik të popullsive të veçanta të Epirit, proces
ky që çoi në krijimin e organizimit më të gjerë shtetëror që njihet me
emrin Lidhja e Molosëve. Duke gjykuar nga të dhënat mbishkrimore të
kësaj periudhe, në këtë Lidhje përveç molosëve bënin pjesë edhe shumë
popullsi të tjera epirote, si tripolitët, kelaithët, paialët, arktanët,
genoait, ethenestët, onopernët, etj. Këto grupe të veçanta etnike
merrnin pjesë në qeverisjen e kësaj lidhjeje përmes përfaqësuesve të
zgjedhur të tyre, të cilët në dekretet mbishkrimore quhen demiorgë ose
synarhontë. Një mënyrë e tillë qeverisjeje, i jepte këtij formacioni të
ri shtetëror karakter federativ, por nën hegjemoninë e molosëve.