Leksione gjeografi (RAJONI VERIOR DHE VERILINDOR )

Kushtet Natyrore
Ndërtim dhe strukturë gjeologjike të larmishme, tepër të ndërlikuar, me evolucion kompleks dhe jo të njëjtë; Pasuri të larmishme minerare dhe me vlera industriale; Reliev malor, me kontraste
të mëdha, shumë i copëtuar, me ofertë tepër të kufizuar për toka të punueshme, por me ofertë të pasur për zhvillimin e turizmit, blegtorisë, pylltarisë etj; Klimë e larmishme, me ofertë të pasur për zhvillimin e disa degëve të bujqësisë dhe sidomos të turizmit; Pasuri
të mëdha ujore e potencial të madh hidroenergjetik . Toka të degraduara nga erozioni; Bimësi e larmishme, e pasur me pyje ahu, halorësh, dushku; Veçori të përgjithshme. Botë e larmishme shtazore, me rëndësi ekonomike dhe turistike; Vendbanime të rralla, të vogla, me arkitekturë karakteristike; Popullsi e rrallë e vendosur kryesisht në lugina dhe gropa, me prirje pakësim i vazhdueshëm nga emigrimi: rrethi i Tropojës – 37,5 %, Pukës - - 29,7 %, Mirdita – 26,5 % popullsi në vitin 2001 në krahasim me 1989; Popullsi e pakët qytetare, shkallë e ulët urbanizimi: Rrethi i Pukës -17,5 %, Dibra 16,4 %, Tropoja 26,8 %, Mati 22,8 %,
Kuksi 26,1 %. Shkallë më e kufizuar e emancipimit të popullsisë; Bujqësi e kufizuar në lugina, ndërsa në male kryesisht blektori; Forma jo të pakta të ekonomisë së mbyllur, me shkembime shumë të kufizuara; Industri energjetike (hidroenergji), minerare dhe metalurgji me ngjyra
me cikël të plotë dhe të pjesëshme e specializuar në nënrajone të veçanta; Rrjet transporti i kufizuar; Në përgjithësi mund të klasifikohet rajon pasiv, një hapësirë që po braktiset; deri tani impulse tepër të kufizuar zhvillimi në sektorë të kufizuar; Mundësi të
mira zhvillimi të lidhura me: Pozitën tranzite; Pasuritë e mëdha natyrore, nëntokësore dhe sipërfaqësore: ujë, pyje, minerale, me mundësi të mëdha shfrytëzimi për të ardhmen; Ofertën e pasur turistike: trashëgimi e larmishme natyrore e kulturore. Krijimin e eurorajoneve:
Kukës, Dibër etj. Projektet dhe marrëveshjet financiare për Programin e Fqinjësisë (janar 2005) të Ballkanit Perëndimor; projektet Rajonale CARDS dhe Intereg . Ndihmë e veçantë për shtetet e Ballkanit Perëndimor. Duke u nisur nga natyra shumë e larmishme dhe popullimi e
zhvillimi ekonomik jo i njëjtë, në këtë rajon dallohen dy nënrajone:

Alpet Shqiptare dhe Nënrajoni Verilindor. Tek ky i fundit dallohen:
Malësia e Hasit dhe e Gjakovës; Lugina e Drinit të Zi dhe vargu malor i Korabit; Malësia Pukë- Mirditë dhe malet e Lurës; Lugu i Matit dhe vargjet e Skënerbeut; Malësia e Martaneshit, Gollobordës dhe Çermenikës; Nënrajoni i Alpeve Shqiptare. Pozita gjeografike, kufijtë,
madhësia: Në V të Drinit . Në L të Ultësirës së Shkodrës; Në L të gropës së Tropojës . Kufiri V, VL e VP . konvencional . Gjatësia P-L - 64 km, Gjerësia V-J - 60 km, Sip. rreth 2000 km2.

Pozita gjeografike më veriore në vend kushtëzon: Në aspektin natyror – karakterin alpin të peizazhit . B. në aspektin social, ekonomik, politik: në rrethet: Shkodër, Malësia e Madhe dhe Tropojë . larg qendrave urbane e shkëputur nga qendrat urbane të natyrshme, pasojë e 1913, larg rrugëve të
transportit; vështirësi për për t’u ndërlidhur midis zonave përbërse; të rrethuar nga kufij shtetërorë të ngrirë, të konsideruar armiqësorë (sidomos në ½ e dytë shek. XX) Të gjitha këto kushtëzuan karakterin tepër të izoluar, me pasoja negative: veçansi të zhvillimeve sociale
dhe ekonomike , ekonomi e mbyllur më e shprehur; nivel i ulët i zhvillimit ekonomik; rrujatje dhe transmetim i një trashëgimie të pasur materialo-shpirtërore; shkallë e kufizuar e emancipimit të popullsisë së Alpeve. Që pozita gjeografike të ndikojë pozitivisht duhet: zhvillimi i rrjetit të transportit lidhja dhe vendosja e shkëmbimeve me rajonet e vendit; vendosja e shkëmbimeve me trevat e tjera jashtë kufirit; lidhja me qendrat urbane të natyrshme jashtë kufirit. Kushtet natyrore: Tepër të larmishme, Karakter alpin tepër i ashpër. Ndërtimi
gjeologjik: tre zona gjeologjike: Alpet, Gashit, Cukali si nënzonë e KC. marrëdhënie mbihipse midis zonave tektonike; mbizoterimi gëlqerorëve të mesozoit; Përhapje e kufizuar e terrigjeneve të vjetër (rreshpe) dhe të rinj (flish); përhapje e kufizuar e magmatikëve në VL.
Rëndësi të madhe morfologjike ka dolomitizimi i gëlqerorëve . Veçoritë e relievit: Morfologjia : Tepër e larmishme; Kontraste të mëdha; Shumë e copëtuar; Shumë e ashpër. Pasojat: Larmi dukurish fiziko- gjeografike .Vështirësi për t’u lidhur midis njësive fqinje; Ndikim i fuqishëm në popullim, në tiparet sociale deri në karakterin e sjelljen e njerëzve. Alpet kanë formën e kupolës së madhe. Pasojat: Luginat dhe kurrizet me shpërndarje rrezore, që lidhet me ndryshimin e amplitudës së lëvizjeve diferencuese midis qendrës dhe rrethinave . Ndryshime klimatike në
drejtim vertikal; Ndryshime të tjera në vertikal: hidrografisë, tokave, bimësisë. Vendosje karakteristike në formën e rrathëve bashkëqendrorë të brezave të tokave dhe të bimësisë. Hipsometria e Alpeve Reliev i theksuar malor, Amplitudë e madhe hipsometrike mbi 2500 m Lartësia mesatare 1136 m. Katet hipsometrike: Mbi 1000 m – 75 % . Nën 1000 m -
25 %. Mbi 2000 m - 7 %. 200 – 800 m - 29 % lug. kryesore; 800 – 1400 m – 44 % blloqe malore; 1400 – 2694 - kreshta malore të larta. Pasojat e relievit të ashpër malor: Relievi - komponenti kryesor, bazë i peizazhit gjeografik Ofertë shumë e varfër për toka bujqësore, vetëm në
lugina; Ofertë shumë e pasur për aktivitete të tjera: turizmë, pylltari etj.

MORFOGJENEZA: Tipi i relievit strukturoro – eroziv Alpet përbëjnë një pllakë të fuqishme në trajtën e një monoklinori të madh, që dallohet për: pjesën qendrore shumë të gjerë; rënie shumë të butë (10-150) drejt VP. copëtim i madh tektonik . Në strukturën monoklinale: kreshta monoklinale, lugina subsekuente dhe obsekuente . Tipi i relievit strukturoro – eroziv . Gjatë zhvillimit neotektonik: Zona tektonike e Alpeve- lëvizje me tendencë të vazhdueshme në ngritje
mesatare deri intensive dhe nga mbizotërimi i regjimit në tërheqie; Zona tektonike e Cukalit: lëvizje në ngritje të vazhdueshme, por me regjim mbizotërues në ngjeshje . Mospërputhje të morfologjisë me strukturën: Kollatë, Përroi i Thatë, Nikajve. Në strukturën shkëputse:
Karakteri bllokor dhe luspor . Morfologji e lidhur më tepër me strukturën shkëputëse . Relievi glaciar: Akullzim më i zhvilluar . Veprim mbi 1600 -1800 m, ndërsa gjuhët mbi 450 m. Forma akullnajore: cirqe të llojeve të ndryshme . Lugina akullnajore, pragje, shpatullime,
morena . Reliev karstik: Kushte optimale për karstin: Përhapja e madhe e gëlqerorëve të T3 – J1 dhe të Cr2; Trashësia e madhe e gëlqerorëve; Copëtimi i madh i tyre nga tektonika; Klima e ftohtë etj. Forma karstike më të shumta deri 800 m. Forma nivo-karstike dhe karstiko-glaciare mbi 800 m; Relievi lumor: Lugina me origjinë komplekse: Akullnajore , Erozive , Tektonike . Ndryshimi i morfologjisë. Ndërthurje e zgjerimeve me ngushtimet . Relievi erozivo-denudues, Kone, detet gurrore, Shëmbje, Forma erozive sipërfaqesore dhe të koncentruara ,rëshqitje;

Klima është malore (alpine): Me verë të freskët dhe dimër të gjatë, të ashpër, me ngrica dhe reshje të shumta dëbore. Temperatura ulet nga rrethinat drejt qendrës. Temperatura mesatare vjetore nga rreth 7 0 C në 10 0 C , e janarit nga - 3 0 C në 3 0 C dhe e korrikut nga rreth 15 – 16 0 C në rreth 20 0 C. Ka raste që në dimër temperatura zbret deri në – 18 - 200
C .
Klima. Për shkak të relievit malor aty bien më shumë reshje se kudo në Shqipëri. Sasia e tyre rritet nga lindja (rreth 1800 mm) drejt perëndimit (rreth 3100 mm/vit). Kjo rritje lidhet me shkarkimin e reshjeve në pjesën perëndimore. Vend të madh deri kryesor zë dëbora, që
fillon të bjerë nga mezi i vjeshtës deri nga mezi i pranverës. Trashësia maksimale e saj i kalon 3-4 m. Në shpatet më dëborë të shumtë dhe me kushte të tjera të përshtatshme shfaqen edhe ortekët. Hidrografi alpine: Dallohet për: pasuri të mëdha ujore; Lumenjtë e shumtë kanë rrjedhje të shpejtë, ujë të bollshëm, të pastër e të ftohtë. Regjim nivo-pluvial me prurjet maksimale në pranverë, madje edhe në fillim të verës. Kjo lidhet me furnizimin e tyre me ujë nga shkrirja e dëborës. Dy zona hidrografike: lindore (Valbona) më shumë alpine dhe Malësia e
madhe më shumë karstike. Sasia e konsiderueshme e ujit dhe pjerrësia e madhe e shtretërve kushtëzon rezervat e mëdha hidroenergjetike të lumenjëve alpinë. Lumenjtë kryesorë : Shala, me prurje mesatare rreth 33 m3/sek; Valbona (35 m3/sek), Curraj Nikaj (15 m3/sek); Cemi (26 m3/sek), dhe Kiri (17 m3/sek). Ndodhen rreth 30 liqene akullnajore, si liqenet e Gashit dhe të Jezercës. Ato kanë rëndësi të madhe ekologjike dhe turistike. Burime të mëdha: Okolit, Vuklit, Valbonës, Shoshanit, Dunishës, Berizhdolit etj. Tokat, Me shtrirjen më të madhe: tokat murme pyjore dhe të kafenjta. Në lartësitë mbi 1200 m shpesh shfaqen rokat livadhore malore; Kanë shtrirje më te ulet ne drejtim vertikal se ne rajonet e tjera; Ato janë më pjellore në luginat dhe të varfëra në shpatet e maleve të përfshira nga erozioni. Bimësia dhe bota shtazore. Të pasura dhe tepër të larmishme. Kjo lidhet me mozaikun e theksuar të kushteve ekologjike dhe edafike; 32 % e territorit mbulohet me bimësi; Me këto kushte lidhet: Inversioni i vendosjes së kateve bimore . Numur i madh i llojeve bimore endemike dhe relikte. Bimesia dhe bota shtazore. Bimësia është kryesisht e tipit të Europës Qendrore dhe përbëhet nga dushqet, ahishtet, halorët e kullotat alpine.

Katet bimore: Dushqe deri 800-1000m; pylli i gështenjës 2620 ha; kati i ahut 400-1800 m në Vermosh, Cem, Shalë, Valbonë, Cukal, Gash, Nikaj, Mërtur; kati i arnishteve (arni i kuq). Pyje pishe: Nikç, Vukël, Vermosh, Kukaj, Çerem; bredhi i bardhë; mështekna në Lindje dhe bredhi i zi në Ragam. Ndër kafshët e egëra dallohen: ariu i murmë, macja e egër, dhija
e egër, kunadhja, derri i egër, ndërsa nga shpendët shqiponja etj. Njësitë përbërse të Alpeve Shqiptare. Blloku i Jezercës; Malësia e Madhe me disa kurrize malore, blloqe e male të larta si: Bjeshkët e Namuna me maja të thepisura dhe të larta (2400-2550 m), disa pllaja karstike (Veleçik-Bridashë), me forma të shumta karstike dhe disa lugina (Cemit, Përroit të Thatë etj). Në jug të kësaj malësie shtrihet lugina e Përroit të Thatë dhe e Kirit si dhe kurrizet malore Maranaj – Biga e Gimajve dhe Cukal – Biga e Gimajve; Lugina e Shalës; Kurrizi Toplanë - Maja e Boshit, që në veri bashkohet me kurrizin Mërtur – Zhabore dhe ndahen nga lugina e Currajt; Lugina e Valbonës; Malësia e Gashit. Pasuri të shumta natyrore, larmi të theksuar, pasuri të shumta uji të pastër e me rezerva hidroenergjetike, pyje e pasuri floristike; ajër të pastër e klimë të shëndetshme; minerale metalike e jometalike,
bukuri mahnitëse të peizazhit, mjedis të pastër. Pasuri të mëdha të trashgimisë natyrore dhe kulturore: disa zona të mbrojtura: Rezervati Strikt i Mbrojtur i Luginës së Gashit (3000 ha), Parku i Thethit dhe i Valbonës, që së bashku me zonën e Vermoshit dhe zonat kufitare në Kosovë e Mal të Zi, do të formojnë Parkun Ballkanik të Paqes; Shumë monumente natyre, si: Shpella e Pucit (5 km e gjatë), Kanioni i Grunasit në Theth, kanioni i Valbonës, Vulfenia e Shtegut të Dhënëve (habitati i bimës endemike) etj. Rezervati strikt i mbrojtur – lugina e Gashit, 3000 ha. Ndodhet në pellgun ujëmbledhës të lumit të Gashit ,Përbëhet kryesisht nga magmatikë dhe gëlqerorë , Reliev i thyer dhe i copëtuar dhe me kontraste shumë të mëdha hipsometrike, nga rreth 430 m në 2312 m; format e lidhura me veprimin e akujve: cirqet të thjeshtë, kompleks dhe komplekse cirqesh; kreshta, pragje, lugje , Lugina akullnajore, si: lugina e Gashit dhe e Sylbicës , klimë mesdhetare malore ,ujëra të shumta dhe tepër të pastra , biodiversitet të pasur bimor dhe shtazor pyje të përbëra kryesisht nga ahu me moshë mbi 150 vjeçare, pisha, rrobulli, bredhi,livadhe alpinë (bjeshkët), bimët endemike dhe subendemike ,gjitarë të mbëdhenj dhe të marrë në mbrojtje nga konventat, si: ariu i murmë, rrëqebulli, dhija e egër, kaprolli, derri i egër; lundra etj; Shendë të rrallë: gjeli i egër, shqiponja . E pasur trashëgimia materialo-shpirtërore . Veçanërisht kujtesa popullore është e pasur me simbole, legjenda, gojëdhëna dhe toponime nga kreshnikët, zanat dhe patriotët Mic Sokoli, Bajram Curri etj. Shumë i pasur është folklori i zonës, si; vallja e famshme e Tropojës. Janë të shumta vlerat etnografike, ndër të cilat dallohen: veshjet e grave dhe e burrave etj. Parku Kombëtar i Thethit (2630 ha). Gjendet në Alpet e Shqipërisë, në pellgun ujëmbledhës të lumit të Thethit (rrjedhja e
sipërme e lumit të Shalës). Përbëhet kryesisht gëlqerore; Natyrë alpine, Forma të veçanta të relivit lumor, akullnajor; Pasuri dhe larmi ujore: burime karstike, rrjedhje alpine . Habitate të larmishëm; përmbysje karakteristike të vendosjes së kateve bimore; Diversitet të lartë bimor (numurohen rreth 1100 lloje bimësh); numrin e madh të bimëve endemike dhe bimëve mjeksore e eterovajore; Botë e larmishme shtazore, gjitarë, midis tyre edhe shumë të rrallë: rrëqebulli, macja e egër, ariu , disa lloje shpendësh: gjeli i egër, shqiponja etj. Shumë e pasur është trashëgimia materialo shpirtërore e popullsisë, që jeton në këtë park .
PK Lugina e Valbonës (8000 ha) .Ndodhet në Alpet Lindore të Shqipërisë, në pellgun ujëmbledhsë të lumit të Valbonës, në lartësitë 610-2570 m mbi nivelin e detit. Përbëhet kryesisht nga gëlqerorë; Reliev i përthyer dhe me kontraste të mëdha natyrore, me forma relikte të relievit akullnajor. Klimë mesdhetare malore (alpine) me dimër të ashpër dhe verë të freskët .Bimësi e pasur dhe e larmishme. Interesantedhe me vlera ekologjike janë përzjerjet e hormoqit me ahun dhe pishën e zezë, pylli i hormoqit endemik. Në livadhet mbi pyllin ka luleshumëngjyrshe dhe boronicë me korkra të shijshme. Parku konsiderohet si rezervate të rëndësishme të të gjitarëve të mëdhenj si ariu i murmë, ujku, rrëqebulli, kaprolli, dhija e egër, Ujërat e pastërta e të ftohta të Valbonës dhe degëve të saj janë të pasura me peshq, sidomos të lloit troftë. Parku dallohet për peizazhe mahnitës dhe tradita të pasura të popullsisë . Këto pasuri mundësojnë: zhvillimin e turizmit të gjelbër dhe të bardhë, ekonomisë pyjore, blegtorisë e bletarisë; sigurojnë burime të mëdha energjie të pastër etj.

Popullimi i Alpeve
Me shtrirje në malësinë homonime.
Drejtimet e zhvillimit ekonomik janë kushtëzuar nga shumë faktorë natyrorë, politikë, historikë dhe socialë: Shkallë e ulët e
emancipimit; Vlerësim i gabuar i rezervave dhe burimeve natyrore;Drejtim i gabuar i zhvillimit, i kushtëzuar nga zhvillimet politike dhe historike; Ndikim i fuqishem i kushteve natyrore. Deri në vitet ’60 – ’70 të shek. XX të vetmet rrugë ,automobilistike ishin ato që lidhnin zona të vogla të Alpeve si: Razmën, Thethin, Prekalin etj. Edhe pas ndërtimit të disa rrugëve automobilistike, si: e Malësisë së Madhe, Valbonës, Çeremit,. përsëri, për shkak të gjendjes së keqe dhe aktivitetit të kufizuar ekonomik, lëvizja në këto rrugë mbeti e pakët. Në kushtet e izolimit të theksuar, popullsia e Alpeve u mundua që të sigurojë jetesën, duke kultivuar çdo sipërfaqe toke të mundëshme.
Fermerët punojnë tokën e pakët, më shumë për konsum vetiak, duke aplikuar më shumë ekonominë e mbyllur.Gjatë periudhës komuniste u shtua toka e punueshme në shpate shumë të pjerrta, të mbuluara me shkurre Kjo u shoqërua me aktivizimin e erozionit, që i varfëroi vazhdimisht
tokat e punueshme. Gjatë kësaj kohe u kultivuan më shumë drithra, më pak kulturat e tjera si patatet, pemët frutore (gështenjat, kumbullat dhe mollët) etj.Përsëri kjo sipërfaqe mbeti e kufizuar, ngastra të vogla, të veçuara dhe me prodhime të pakta. Pas vitit 1990 u ndërpre hapja e tokave të reja, ndërsa tokat egsistuese u privatizuan. Braktisje e sipërfaqeve të konsiderueshme e tokave. Fermerët punojnë tokën e pakët, më shumë për konsum vetiak. Kontakte shumë të vogla me tregun, ekonomi e mbyllur. 12 000 ha tokë e punueshme ose 6 % e sipërfaqes së tyre :tokë jo pjellore, në shpate me kosto të lartë; 0,3 ha për fermer ose rreth 0,02 ha/banor që nuk nxit zhvillimin vendin kryesor e zenë drithrat e bukës, sidomos misri, foragjeret, frutikultura. Mori zhvillim blegtoria: bagti të imta – mbi 100 000 krerë, ndërsa gjedhi shumë pak në Valbonë, Theth, Shalë, Vermosh, rrethinat dhe deri në zonat katolike. Kushtet natyrore kufizojnë rritjen. Mer rëndësi apikultura (rritja e bletëve) dhe mbledhja e
kërpudhave për eksport; - Artizanati: përpunim leshi dhe druri; Pylltari: pyjet zenë 32 % të sipërfaqes, prodhim lëndë druri dhe dru zjarri. Industri: nxjerrja e bakrit - Palaj, Gushtë; boksideve- Kollatë; Industri elektrike: Fierzë, Koman – 1,1 Mv. Mundësitë e zhvillimit: Shfrytëzimi i pyjeve . Hidroenergjia . Turizmi alpinistik. Turizmi i gjelbër ,Turizmi kulturor , Turizmi i bardhë .Zhvillimi i këtyre aktiviteteve do të shënojë një mënyrë të re të vlerësimit dhe shfrytëzimit të burimeve natyrore të Alpeve, që do të sigurojë zhvillimin e qëndrueshëm dhe mirëqënien e popullsisë së tyre .

Pozita gjeografike. Shtrihet midis Liqenit të Fierzës dhe Alpeve Shqiptare
,Kufiri lindor dhe verior - konvencional ,Sipërfaqia 650 km2,Pozicion kalimtar në aspektin: natyror , Social dhe shpirtëror , Ekonomik , E ndarë artificialisht nga qendrat tradicionale urbane;Larg akseve të mëdha rrugore dhe tregëtare , Pozitë gjeografike e izoluar për një kohë të gjatë, Përpjekje për rivendosjen e lidhjeve tradicionale me qendrat urbane në Kosovë; Mundësi zhvillimi në kuadër të eurorajonit të Kuksit ose Prizrenit.

KUSHTET NATYRORE: Natyrë më pak e ashpër; Shtrirje më e madhe e gropave, ka edhe sipërfaqe të sheshta dhe pak të pjerrta ,Kontraste dhe pjerrësi të vogla të kurrizeve malore ,Larmi e kufizuar
natyrore , Ofertë më e pasur për bujqësi në krahasim me Alpet. Zonat e mbrojtura: RNM i Tejdrinit,Monumente Natyre: Likeni i Kuq,Shpella me Obor, Shpella që tingëllon. Propozuar: Peizazhi i mbrojturi Valbonës,RNM i Pyllit të Helshanit . Oferta natyrore. Pozitë gjeografike në të ardhmen nyje (me ndërtimin e autostradës Durrës Prishtinë dhe superstrades Gjakovë-Lezhe; Pasuri minerare: bakër, krom, kuarc etj . Kushte më të mira për bujqësi dhe blegtori , kushte të mira për zhvillimin e turizmit. Rajonizimi: Malësia e Gjakovës, Malësia e Hasit.

POPULLSIA. Popullim i hershëm dhe i vazhdueshëm; Në përbërje të Pulatit deri në shek. XVIII, malësisë, malësisë së vogël ose Gjakovës. Popullsi e ardhur më tepër nga Dukagjini . Numuri i Popullsisë:Rrethi , Dendësia e popullsisë, Hasi 50 b/ km2, Kuksi 68 b/km2, Tropoja 26 b/km2. Janë 75 qendra të banuara . Shpërndarja në drejtim vertikal e qendrave të banuara: Nga 350 m në 950 m mbi nivelin e detit . Deri 400 m janë 15 fshatra ose 20 % e tyre . 400 – 800 m 59 fshatra ose 79 % . Mbi 800 m 1 ose rreth 1 % e tyre. Popullsia . Deri në 400 m 40 % e saj , 401 – 800 m 55 % e saj, Mbi 800 m 5 %. Sipas formave të relievit: Në rrethinat 10 % e popullsisë së malësive. Në gropat 90 % nga të cilët: në gropën e Krumës 23 %, në gropën e Tropojës 66 %, në gropat e veçuara 11 %, Struktura moshore e popullsisë: Fëmijë deri në 14 vjeç: Hasi 39,9 %, Kukës 37 %, Tropojë 32,9 %. Të moshuar: Hasi 4,8 %, Kuksi 5,3 %, Tropojë 6,9 %, Struktura e popullsisë sipas vendbanimit. Popullsia urbane: B. Curri me popullsi në vitin 1989 12500 banorë, ndërsa nëvitin 2001 kishte 6551 banorë; Kruma përkatësisht 4600 banorë dhe 3218 banorë
, Fierza 2500 dhe 911, Kami - 43 disa të dhëna të tjera 129 më 2001. Popullsia urbane . Kuksi 21,1 %, Hasi 16,4 %, Tropoja 26,8 %. Struktura gjinore e popullsisë, femrat zenë në rrethin: Has 50.7 %, Kukës 49,8 %, Tropojë 49,8 %. Punësimi në bujqësi: Has 63 % , Tropojë 57,7 %, Kukës 54,5 %, Punësimi në industri 2 - 4 % e popullsisë . Njësitë etnografike: Malësia e Gjakovës me shtrirje: Në lindje deri në rrafshin e Dukagjinit , Në perëndim edhe në Alpet lindore deri në luginën e Nikajt , Në jug deri në luginën e Drinit , Në juglindje deri tek lugina e Skatinës , Në veri deri në Çerem , Dallohet për larminë e varianteve, ngjyrave dhe motiveve të kostumeve popullore: Burrat – tirqe të bardha
me shajak e gajtan të zi anash , Gratë – pështjellak i gjerë me të kuqen mbizotëruese dhe xhubletë në luginën e Nikajt , Malësia e Hasit: Shtrirja Krumë – Kukës , Përbëhet nga: Hasi i Rrafshit ose i Butë
(Kosovë) me 60 fshatra dhe Hasi i Thatë ose i Gurrit me 24 fshatra , Hasi i Gurrit: Popullsia e quan vehten dukagjinas , Ushtron më shumë blektorinë, ndërsa në mërgim si furtarë, zejtarë dhe mullisa; Qendrat urbane ishin Prizreni dhe Gjakova , Tiparet e të folurit më tepër nga malësia e Gjakovës , Vepronte kanuni i Malësisë; Banesa e tipit kullë Veshja e njëjtë me atë të malësisë së Gjakovës , Gratë të njohura për përpunimin e leshit: torba, hejbe, jastëkë, dyshekë etj. Ekonomia. Para
1990, E mbështetur në sektorin primar, që jepte 2/3 e prodhimit të përgjithshëm: Bujqësi e blegtori ½ natyrore , Industri e nxjerrjes së mineraleve: Krom në Kam dhe Ragam, bakër: nxjerrje dhe pasurim në Golaj , kuarcit në Kërnajë , Industri e prodhimit të lëndës së sharruar .
Pontencial dhe prodhim i ulët i industrisë përpunuese dhe i shërbimeve . Mesatarja për frymë e GDP: 1960 409 $ , 1970 419 $, 1980 1738 $ vihet në shfrytëzim hidrocentrali i Fierzës , 1990 911 $. Pas vitit 1990, U paralizua prodhimi industrial, Tashmë funksionojnë vetëm disa biznese të vogla tregëtare, gastronomisë, prodhim mobilje, paisjeve prej duroalumini; Sipërmarrje të kufizuara; Tendencë e vazhdueshme e biznesmenëve për t’u larguar; Investime të kufizuara kosovare; Zhvillimi lidhet me: Infrastrukturën , krijimin e eurorajonit verilindor të Shqipërisë dhe Kosovës[/justify]
ALPET SHQIPTARE. ALPET.Tropoja, Kruma, Hasi, Kukesi,