VARGU I KORABIT DHE LUGINA E DRINIT TE ZI
Pozita gjeografike
e vargut tė Korabit: Pozicion me lindor nė vend, Bėn pjesė nė zonat mė tė vjetra , Bėn pjesė nė zonat mė tė larta tė vendit , Pjesė e harkut tė madh Shar-Korab-Rudokė , Shtrirje midis grabeneve tė mėdha; Kufiri shtetėror e ndau nė dy zona tė veēuara, krejtėsosht tė izoluara nga
njera tjetra pėr njė kohė tė gjatė , E ndau nga qendrat tradicionale urbane. NĖNNJĖSITĖ PĖRBĖRSE. Veriore ose pllaja e Shishtavecit, Jugore
ose vargu Korab-Deshat ,, Kufiri lugu akullnajor i Rrafshit tė Korabit , Pllaja e Shtavecit dhe malet pėrreth: Koritnik dhe Gjallicė, Kolosian, Serakol, Kallabak. Pozicion tepėr i izoluar lidhja e vetme gryka e Vanave; E ndarė nga qendra urbane e Dragashit dhe Prizreni;
Lartėsitė 1300 1700 m; Pėrmasat 15 km e gjatė, 11 km e gjerė; Zhvillim intensiv i erozionit; Forma tė shumta akullnajore; Klimė e ashpėr: temperatura mesatare vjetore 7 0 C, e janarit 2 0 C, e korrikut 16-17 0 C; bien rreth 850 mm/vit reshje, dėbora me shtresė 1-1,5 m dhe zgjatje mbi 2 muaj; Hidrografia pasur: Luma dhe Bushtrica; Toka: tė kafenjta, tė MP dhe LM; Bimėsia: dushqe, ahishte, pull me mėshteknė . Oferta natyrore ,Shumė e kufizuar pėr toka tė punueshme. Mė e pasur pėr fshatrat Shishtavec dhe Novosej , E pasur me kullota verore , Biodiversitet i pasur , Kushte tė mira dhe tradita pėr kultivimin e patates, thekėr e kumbulla , Peizazhe me bukuri tė rrallė , Disa monumente natyre , Popullim i vazhdueshėm, i filluar me stane , Qendra tė banuara tė pėrqėndruara dhe tė vendosura nė disa forma relievi: shpate tė pjerrėt, lugje, tarraca deliuvale, kone depozitimi. Midis qendrave tė banuara: Shishtaveci, Novosej, Zapod, Topojan, Borje. Popullsi shqiptare dy gjuhėshe: shqip dhe sllavisht . Pjesa jugore e vargut tė Korabit , Vargu Korab Deshat , Korabi pėrbėhet nga tri kreshta gėlqerore tė mermerizuara tė ndara nga lugje akullnajore: Panairit, Staneve tė Preshit, Bjeshka e Shehut. Mali i Gramės (2345 m), Mali i Bardhė (1966 m), Deshatit (2374 m). Tokat: LM, MP dhe shumė pak tė kafenjta. Bimėsia: dushqe, ahishte e halorė, kullota alpine. Kushte tė vėshtira jetese. Oferat natyrore: Pasuri minerare: minerale tė rralla, squfur, gjipse etj; Kushte tė mira pėr blegtori natyrore, turizmė; Hidroenergji, bimė medicinale, mjaltėse etj. Popullimi i vargut tė Korabit. Nė drejtim vertikal: nga 700 m (Sllovė) nė 1400 m (Turraj). Deri 1000 m 61 % e popullsisė . Mbi 1000 m 39 % e popullsisė; Gjithėsej 26 fshatra; Mbizotėrojnė fshatrat e vegjėl, mė i madhi Shishtaveci . Rreth 14000 banorė .
LUGINA E DRINIT TĖ ZI .
Midis vargut tė Korabit dhe vargjeve tė Lurės rreth 130 km e gjatė dhe drejtim V-J, deri 8-10 km e gjerė, nga 250 m deri nė rreth 700 m. Pozitė gjeografike tė ndėrmjetshme sepse: Shėrben si korridor i madh natyror i ndikimit kontinental: klimatik, hidrografik e biologjik. Peizazhe me ndikim tė ndjeshėm kontinental . Pozitė gjeografike tė pėrshtatshme: Korridor i madh: popullimi, pushtimesh . Lėvizje kulturash dhe ndikimsh . Tregėtare e komunikimesh . Lidhet me gryka e qafa me trevat e tjera shqiptare jashtė kufirit shtetėror: Morinit, Bllatės. Brenda kufirit lugina e Bulqizės dhe qafa e Buallit, qafa e Murrės; Zalli i Okshtunit. Pozitė lidhėse nyje midis trevave shqiptare perėndimore dhe lindore nė Maqedoni dhe nė vazhdim nė pjesėn qendrore tė Ballkanit . Rol jo i njėjtė i pozitės gjeografike: pozitiv deri nė
vitin 1913 dhe pozitė e izoluar sidomos nė ½ dytė tė shek. XX; rol pozitiv gjithmonė e mė I dukshėm pas vitit 1990. Pasoja tė mėdha negative ndarja e qendrės tradicionale urbane tė Dibrės sė Madhe dhe tė Prizrenit nė zhvillimin dhe emancipimin hapėsirės rurale tė Dibrės, tė Kuksit dhe tė vetė qytetit tė Dibrės djhe tė Prizrenit. Gjithsesi dallohet pėr shkallė emancipimi tė mirė tė popullsisė, sepse ka aplikuar jo pak emigracionin: nė fillim me blegtori nomade deri nė Myzeqe dhe nė Thesali dhe mė pas emigrmin ekonomik jashtė shtetit. Diferencohen dy pjesė: Pjesa veriore drejt Prizrenit . Pjesa jugore drejt Dibrės sė Madhe .
Kushtet natyrore
]Ndėrtimi litologjik: molasa pliokuternare; depozitime paleogjenike dhe mesozoike
(gėlqerore) e paleozoike (rreshpe). Lugina ėshtė e re pliokuaternare: E formuar nė grabenin e madh me tė njėjtin emėr. Nė pliocen liqen i madh gjatė gjithė grabenit . Nė pliokuaternar, u copėtua dhe u diferencuan grabenet e reja dhe horstet midis tyre. Lėvizje tė fuqishme
diferencuese me amplitudė mbi 500-600 m: molasa pliocenike ndodhet nė lartėsinė 1000 m dhe nėn depozitimet kuaternare. Zinxhir liqenesh deri nė mezin e kuaternarit nė sektorė qė u pėrfshinė nga lėvizje ulėse, nė tė cilėt u formuan zgjerimet (Dibrės, Peshkopisė, Kukėsit) dhe nė
sektorė tė pėrfshirė nga lėvizje ngritėse, nė tė cilėt lugina ngushtohet (Topojan, Skavicė). Pikėrisht me kėtė evolucion karakteristik lidhet ndėrthurja e zgjerimeve me ngushtimet pėr gjatė shtrirjes sė luginės. Zgjerimi i Kuksit. 250 300 m mbi nivelin e detit; 10 km i gjatė, 3,5 km i gjerė . I formuar nė kryqėzimin e rhyerjes tektonike tė Drinit tė Zi dhe tė Drinit tė Bardhė; Zhytje me amplitudė tė madhe, treguesit: Trashėsi e madhe e depozitimeve molasike; Tėrheqje e ujėrave drejt veriut , Ngritje me amplitudė tė madhe , Tarraca lumore shumė tė zhvilluara.
Klima e luginės sė Drinit tė Zi . Ndikim i dukshėm i klimės kontinentale , Temperatura mesatare
jetore 110 C, janarit 0,20 C, korrikut 21,50 C, minim absolut -200 C, max absol 380 C, Ngrica tė gjata, 900 mm reshje, 38 ditė me dėborė.
Hidrografia: Drini i Zi tek Ura e Topojanit 16 l/sek/km2 . Tokat: tė kafenjta, Bimėsia natyrore brezi i dushkut
Popullimi i lugines se Drinit te Zi
Lugina ka popullim tė hershėm. Pėr kėtė tregojnė: Vendbanimet neolitike, si: Ēetushės, sidomos i zhvilluar nė periudhėn e brinxit, 6 km nė veriperėndim tė Peshkopisė. Qeramika e tyre tregon lidhjet e gjera deri nė Bosnjė. Vendbanimi ilir i Peshkopisė i shek. IV-II p.er.sonė; Burimet termominerare janė pėrdorur nga romakėt . Qendra qytetare e periudhės romake tė vonė e Grazhdanit ishte vendosur nė degėzimin e Drinit tė Zi tė rrugės Egnatia. Kjo qendėr arriti lulėzimin me disa mijra banorė nė antikitetin e vonė. U shkatėrrua nga sulmet e barbarėve sllavė. Kėshtjella e Sfetigradit e Skėnderbeut u pushtua nga turqit mė 1448. Peshkopia pėrmėndet pėr herė tė parė nė shek. XI me emrin Episcopus, emėrtim fetar, qendra e peshkopit, ndėrsa me emrin Peshkopi nė shek. e XV. Skenderbeu ka vepruar gjerėsisht nė krahinė, me tė lidhen shumė emėrtime vendesh. Nė periudhėn turke Peshkopia ishte njė qendėr e vogėl banimi krahinore dhe tregėtare, nė hije tė Dibrės sė Madhe. Nė vitin 1938 kishte 1000 banorė. Mė pas u rrit si qendėr administrative dhe industriale . Peshkopia ėshtė e vendosur nė konin e
depozitimit tė Pėrroit tė Banjave. Pjesa e vjetėr e qytetit me ndėrtesa tė shek tė XIX, afėr shtratit tė lumit, ndėrsa pjesa e re nė taracat lumore . Shumica e popullsisė sė luginės ėshtė muslimane me trashėgimi tė pasur materialo-shpirtėrore. Disa objekte tė kultit islam janė ngritur mbi ato tė krishtere: xhamia e fshatit Burim. Shpėrndarja e qendrave tė banuara. Janė 195 qendra tė banuara me shtrirje: Nga 350 m nė 900 m (Trepēė). 350 500 m 42 % midis tyre dhe dy qendrat urbane, 500 800 m 54 % , Mbi 800 m 4 % e gjithė qendrave tė banuara. Sipas
vendosjes: nė afėrsi tė shtratit (tarraca e parė) rreth 10 % e tyre nė lartėsitė deri 100 m mbi shtratin e lumit 26 % nė lartėsitė 100 300 m mbi shtratin e lumit 22 % nė lartėsitė mbi 300 mbi shtratin e lumit 42 %. Sipas shpateve: shpati i djathtė 56 % me ekspozim perėndimor shpati
i majtė 44 % me ekspozim lindor , Lartėsia mesatare e qendrave tė banuara: 2,6 km, Popullsia mesatare e qendrave tė banuara: 840 banorė. Struktura e qendrave tė banuara. Tė pėrqėndruara nė luginė , Tė pėrqėndruara me lagje nė shpatet , Tė shtrira gjatė rrugės
automobilistike Shupenza , Ndėrtesa karakteristike: shumica dy katshe ,Tipi me teliza por edhe tipi i kullės dibrane. Qendra rurale tradicionale tė mbyllura Qendra tė reja pjesėrisht tė hapura: Shupenza, Kastrioti ,Qendra tė reja urbane: Kuksi i ri , qytet socialist me
banesa tė pėrbashkėta, me qendėr tė madhe, struktuyrė tė pėrcaktuar, ndėrtesa tė njė tipi dhe jo sipas traditės.
Trashėgimie pasur e qendrave rurale , Rritje e vazhdueshme e popullimit, Nė vitin 1926 kishte rreth 50 000 banorė, Nė vitin 1990 kishte rreth 200 000 banorė , Nė vitin 2001 kishte rreth 165 000 banorė. Nė krahasim me vitin 1989 popullsia nė vitin 2001 u pakėsua me: Nė rrethin e Kuksit
19,6 %, Nė rrethin e Dibrės 13,7 %, Nė rrethin e Bulqizės 14,5 %, Dendėsia e popullsisė nė vitin 2001: rrethi i Kuksit 68 b/km2 nga 84,6 b/km2 nė vitin 1989, rrethi Dibrės 78,7 % b/km2 nga 91,3 b/km2 nė vitin 1989, rrethi i Bulqizės 91,6b/km2 nga 107,2 b/km2 nė vitin 1989. Struktura moshore e popullsisė: A. % e numurit tė fėmijve (0-114 vjeē nė pop. e pėrgjithshme: Rrethi i Kuksit 37 % tė pop. sė pėrgjithshme Rrethi i Dibrės 37 % tė pop sė pėrgjithshme , Rrethi i Bulqizės 35,2 % tė pop sė pėrgjithshme , B % e tė moshuarve nė numurin e pėrgj tė pop:
Rrethi i Kuksit 5.3 %, Rrethi Dibrės 5,6 %, Rrethi i Bulqizės 5,6 %. Struktura gjinore e popullsisė: femra , Rrethi i Kuksit 49,8 %, Rrethi Dibrės 49,4 %, Rrethi i Bulqizės 50,3 %. Popullsia urbane dhe rurale: Rrethi i Kuksit 21,1 %: Qyteti i Kuksit 16621 banorė(2001). Rrethi Dibrės 16,4 %: qyteti i Peshkopisė 14017 banorė(2001). Rrethi i Bulqizės 23,2 %, Punėsimi nė bujqėsi: Rrethi i Kuksit 54,5 %, Rrethi Dibrės 60,4 %, Rrethi i Bulqizės 65,8 %. Punėsimi nė industry, Rrethi i Kuksit 3 %, Rrethi Dibrės 5-8 %, Rrethi i Bulqizės 9-11 % . Krahinat
etnografike tė vargut tė Korabit dhe tė luginės sė Drinit tė Zi. Takohen dy krahina etnografike: Luma nė vargun e Korabit. Dibra nė tė dy anėt e Drinit tė Zi me shtrirje nga grykėderdhja e Jabllanicės (jashtė kufirit) deri nė grykėderdhjen e Mall Lurės e Veleshicės. LUMA: Pėrfshihej nė Dukagjinin e vjetėr me qendėr Bicajn. Ekonomia e saj mbėshtetej nė blegtori. Vendbanimet: tė grumbulluara me mbizotėrim tė tipit tė kullės pa telize dhe me shkallė brenda. Veshja e burrave pėrbėhet nga njė lloi tiqesh pa prėhėr, me xhepa dhe me shqelka, sipėr vishet kaporana dhe nė kokė qeleshja rrafshtake. Veshja e grave: pėrbėhet nga guna e zezė me pėrmasa tė zvogėluara, kėmisha e gjatė me mbėshtjellse tė bardhė, tė punuar nė vegje. Gruaja ėshtė e njohur pėr pėrpunimin e leshit, qilimave pėrparjeve.Veshja qutetare pėr burrat tirqet, ndėrsa gratė ēitjanet. Vallet kryesisht ½ rrethi dhe dyshe. Vallet qytetare kuksiane shoqėrohen me curle, lodėr, fyell, ēifteli,
darje.
DIBRA.Pėrbėhet nga Dibra e Madhe dhe Dibra e Vogėl . Dibra e Madhe banohet nga shqiptarė autoktonė nė maqedoni, me qendėr qytetin e Dibrės. Dibra e Vogėl (brenda kufirit shtetėror) dhe
pėrfshin fushėn dhe malėsinė, qendra Peshkopia . Nė tė dyja kėto nėnkrahina gjenden kėto njėsi tė tjera etnografike: A.Nga e majta e luginės:- 9 malet e Dibrės me tre nėnėndarje, Golloborda me 4 nėnėndarje Lura, B- Nga e djathta e luginės sė Drinit tė Zi, Zona e
Ujėmirės , Dibra e Poshtėme , Sherri i Dibrės (pjesėrisht jashtė kufirit), Koxhaxhiku - jashtė kufirit , Dibra e Madhe - jashtė kufirit , Reka e Poshtėme - jashtė kufirit , Reka e Sipėrme - jashtė kufirit , Baza ekonomike e Dibrės: Nė tė kaluarėn blegtoria e ndėrthurur me bujqėsinė. Praktikohej shtegtimi stinor Korab dhe Myzeqe e Thesali, Dallohet pėr ndėrtime nė gjithė Ballkanin. Organizimi shoqėror mbėshtetej nė kanunin e Skėnderbeut me strukturė patriarkale. Veshja e gruas: guna e leshtė me ngjyra natyrore , Veshja e burrit: tirqe tė njė varianti tė veēantė (pa gji, me shqeka dhe me xhepa) , Dallohet puna e dorės sė gruas dibrane pėr qilima artistikė , Burrat dallohen si gurgdhėndės , Muzika popullore dibrane ka stil tė lehtė dhe tė ėmbėl. Pėrveē fyellit dhe ēiftelisė pėrdoret lauria, qė ėshtė njė variant i lahutės , Njihet vallja dibrane burrave me sinkopime tė thella.
EKONIMIA E LUGINES.
Aktiviteti kryesor : Bujqėsia me predonimin e bimėve tė arrave, sidomos misėr, grurė, perime veēanėrisht fasule; fruta sidomos mollė, gėshtenja, kumbulla, arra. Traditė nė kultivimin e
misrit e fasules. Pėrmėndet pėr kanalet ujitėse Setės etj; ujėmbajtės Bllatės etj. Blegtori gjedhė dhe tė imta . Aktiviteti dytėsor industria: Ushqimore: konservim frutash e perimesh drurit , Material ndėrtimit, Bakrit nxjerje, metulgji , Squfuri nė Kėrēisht etj. Me gjithė pėrmirėsimet nė krahasim me zonat malore pėrsėri mbeten veprues faktorėt kufizues: Sipėrfaqe e kufizuar e tokės sė punuar pėr fermer: nga 0,22 ha nė 0,59 ha. Mbizotėron punimi i tokės me krahė: nga 17 % nė 44 % dhe me kafshė: nga 32 % (komuna Kolsh) nė 71 % ( komuna Shupenzė) dhe shumė pak me mekanikė nga 0 % (komuna Ujėmisht) nė 27 % (komuna Bicaj). Ende komunikim shumė i vogėl me tregun: Prodhimet bujqėsore pėr treg nga 2 % (komuna Kolsh) nė 37 % (komuna Tomin). Prodhimet blegtorale pėr treg nga 4 % (komuna Kolsh) nė 21 % (komuna Tomin).
Prodhime tė pėrpunuara pėr treg 0.8 % (komuna Ujėmisht) nė 19 % (komuna Maqellarė). MUNDESITE E ZHVILLIMIT. Bujqėsi e specializuar nė misėr, perime, fasule, foragjere, fruta, gjedhė dhe tė imta; Industri elektrike Skavica , Industri e lehtė dhe ushqimore, drurit , Industri e bakrit dhe e material ndėrtimit . Turizmė me ofertė shumė tė pasur .
Pėr kėtė duhet infrastrukturė dhe krijimi i eurorajonit tė Dibrės