ORIGJINA DHE HISTORIA E RRETHIT DIBER
Qyteti i Dibres i ka fillesate tij qe 6000 vjete para eres ssone burimet arkeologjike te cetushit dhe te kalase se gradishtes ne lagjen bulkaj te qytetit te sotem deshmojne qarte per gjurme popullimi ne kete rajon Ne kate lagje jane gjetur edhe rrenojat e nje kishe jashte mureve te keshtjelles duke na e bere te qarte se ka pasur edhe vendbanimtjeter vec kesaj keshtjelle.Keme edhe vendbanime te tjera si keshtjella e Zdojanit,Kallcishtit si edhe kishat e Dohoshishtit.Ne shekullin e 2 para eres sone del ne sken nje qytet me emrin debe, emer i njohur ky ne boten antike jo vetem Ilire por sdhe ate greko-romake.Deboret mendohet te kene qene para ardhesit e pare te Dibraneve te sotem,por qe mendohet qe ky fis te jete shperngulur nga atedheu i tyre historik dhe vendin e tyre takete zene nje nje fis tjeter me emrin PenestFis qe ka lujtur nje rol te madh ne luften Iliro-Romake te IIIpre mendohet qe ne shekullin e II te jete liruar nga deboret dhe populluar nge penestet.Ne baze te gjuhes shqipe emri nuk thiret Dober po Diber .Po perseri per te deshmuar se ky popullim ka nje vazhdimesi ne fund te shekullit te X dhe fillim te shekullit XI mendohet te jete ndertuar edhe nje peshkopate ne Dibren e poshtme.Emri i Dibrės pėrmendet qė nga shekulli i pestė para erės sonė nga Herodoti, e mė vonė nė shekullin e parė tė erės sonė nga Straboni dhe Plini. Kėta pėrmendin, fisin e Doberėve, tė cilėt themeluan qytetin e tyre me emrin Dober. Ptolomeu nė shekullin e dytė tė erės sonė konfirmon nė hartat e tija planin e qytetit tė quajtur Dober apo Doberos dhe banorėt e tij Doberėt.Hulumtimet arkeollogjike dhe historike tė deritanishme konfirmojnė se Dibra ėshtė pasardhėsi i qytetit tė Doberos, prej nga rrjedh dhe emri i sotėm Dibėr. Dibra ka qenė qendėr e njohur tregtare dhe e artizanatit nė tė kaluarėn dhe ka luajtur rol tė ėndėsishėm nė historinė e kėtij regjioni.Ky qytet ka qenė udhėkryqi kreysor i kėtij regjioni nepėr tė cilin kalonte edhe Mė vitin 1502 njihet si qendėr e rėndėsishme qytetare. Nė vitet 30-40 tė shek. XIX, ka afro 8400 banorė dhe 250 dyqane, dhe ishte njė nga qendrat mė tė rėndėsishme ekonomike.
Deri nė vitin 1911 Dibra ka qenė njė nga vendet mė tė zhvilluara nė regjion si nga ekonomia, artizanatet, tregtia, ndėrtimet dhe arhitek-turėn e saj tė veēantė por edhe nė planin kulturo-social. Nė kėtė kohe Dibra numėronte 11.000 banorė dhe 462 shitore. Por mbas turbullirave dhe luftave Ballkanike ky vend e humbi rėndėsinė e vet, ashtuqė sot ėshtė njė nga vendet mė tė pazhvilluara ne Shqiperi.Rethi Dibrės rradhitet nė rendin e komunave tė pazhvilluara. Si vepreimtari kryesore ekonomike dominon bujqėsia dhe blegtoria. Sipėrfaqja e pėrgjithshme agrare nė rethin e Dibrės pėrfshin 7.708 ha nga e cila tokė 33.4% ėshtė tokė e punueshme, kullosat pėrfshihen me 22% ndėrsa me pyje pėrfshihen 44.6%. Si pasuri natyrore tė qytetit mund tė pėrmendim ujėrat mė tė njohura termo-minerale nė Evropė, rezervat e mėdha tė gipsit si dhe liqenin hidroakumulues si burim tė energjisė. Industria ka qenė promotori kryesor i proēeseve pozitive tė zhvillimit tė ekonomisė nėrethin e Dibrės
.Sipas tė dhėnave statistikore nė vitin 1994 nė rethin e Dibrės jetojnė 17.588 banorė nga tė cilėt 77% jetojnė nė qytetin Dibėr ndėrsa 23% jetojnė nėpėr fshatrat perreth qytetit.Sipas strukturės nacionale nė reth dominon popullata Shqiptare me 98.1 %, Maqedonas ka 08%, Romė1. 2.% .Pėrqindja e nxėnėsve tė cilėt kalojnė nga shkolla fillore(tetėvjeēare) nė shkollėn e mesme ėshtė rreth 85%, prej tė cilėve rreth 65 % vazhdojnė nė Dibėr, dhe 20% vazhdojnė nė qytete tjera. Mesatarja e nxėnėsve tė cilėt kalojnė nga shkolla e mesme nė shkollė tė lartė ėshtė rreth 70%(pėr 7 vitet e fundit), dhe mė konkretisht vitin e kaluar nga 151 nxėnės, 90 prej tyre vazhdojnė nė shkollė tė lartė (90% e tyre nė UEJL, , Tiranės, Manastirit, Shkupit, shumica e tė cilėve nuk shfrytzojnė bursa shkollore). Shkalla e kalimit tė kuadrit me arsim tė lartė nė qytete tjera ėshtė shumė i vogėl.Dibra ka qenė njė nga vatrat e qėndresės kundėr pushtuesve tė ndryshėm dhe dha njė ndihmesė tė veēantė nė luftrat shqiptaro-osmane nėn udhėheqen e Skėnderbeut.pasi ka qene edhe vend lindja e tij Dibra si vend i vjetėr ka dhe traditėn e vjetėr tė saj, e cila mund tė themi se nė mėnyrė fanatike rruhet edhe sot. Ajo ka karakteristikat e saja tė veēanta me tė cila dallohet nga rrethet tjera. Edhe pse ka pasė ndikime tė kulturave tjera, dibranėt akoma i rruajnė zakonet e vjetra, kėngėt e tyre tė vjetra, lojrat, veshjen dhe tė gjithė simbolet tjera etnografike.Sot ka njė stagnim nė zhvillimin e sportit dhe kulturės ne mesin e tė rinjve, pėr arsye se shoqėritė dhe objektet e shumta qė mė parė egzistonin, sot nuk janė aktive apo kanė njė aktivitet simbolik Shoqėria e parė kulturore artistike "Liman Kaba" e cila ka qenė e njohur gati nė tėrė viset shqiptare tani ėshtė shkryer nė SHKA "Haki Stėrmilli". Mund tė pėrmendim teatrin "Qemal Ajdini" nė tė cilin teatėr janė shfaqur shumė pjesė dramatike nga artistė profesional dha ametėrė dibranė. Ekziston edhe grupi i kėngėve qytatare "Penestija" i cili gati ēdo vit organizon festivalin e kėngėve qytetare "Kėngėt e Penestijes". Kėtu mund tė pėrmendim edhe klubin e shkrimtarėve "ART klub" i cili gati ēdo muaj bėn prezentim tė ndonjė libri tė ri tė shkruar nga anėtarė tė saj.Nga fusha e sportit do tė pėrmendim klubin mė tė vjetėr futbollistik "Korabi", i formuar nė vitin 1923, klub nė tė cilin kanė kaluar shumė gjenerata lojtarėsh, ne kėtė moment luan nė ligėn e tretė. Nė Dibėr kemi dhe futbollit dhe te mundjes,"Korabi", klube tė cilėt kanė prezentuar shpirtin sportiv tė dibranėve nėpėr garat internacionale evropiane duke fituar mdalje nėpėr kėto gara. Klubet e hendbollit dhe basketbollit tani pėr tani nuk janė aktive.
Qyteti i Dibres i ka fillesate tij qe 6000 vjete para eres ssone burimet arkeologjike te cetushit dhe te kalase se gradishtes ne lagjen bulkaj te qytetit te sotem deshmojne qarte per gjurme popullimi ne kete rajon Ne kate lagje jane gjetur edhe rrenojat e nje kishe jashte mureve te keshtjelles duke na e bere te qarte se ka pasur edhe vendbanimtjeter vec kesaj keshtjelle.Keme edhe vendbanime te tjera si keshtjella e Zdojanit,Kallcishtit si edhe kishat e Dohoshishtit.Ne shekullin e 2 para eres sone del ne sken nje qytet me emrin debe, emer i njohur ky ne boten antike jo vetem Ilire por sdhe ate greko-romake.Deboret mendohet te kene qene para ardhesit e pare te Dibraneve te sotem,por qe mendohet qe ky fis te jete shperngulur nga atedheu i tyre historik dhe vendin e tyre takete zene nje nje fis tjeter me emrin PenestFis qe ka lujtur nje rol te madh ne luften Iliro-Romake te IIIpre mendohet qe ne shekullin e II te jete liruar nga deboret dhe populluar nge penestet.Ne baze te gjuhes shqipe emri nuk thiret Dober po Diber .Po perseri per te deshmuar se ky popullim ka nje vazhdimesi ne fund te shekullit te X dhe fillim te shekullit XI mendohet te jete ndertuar edhe nje peshkopate ne Dibren e poshtme.Emri i Dibrės pėrmendet qė nga shekulli i pestė para erės sonė nga Herodoti, e mė vonė nė shekullin e parė tė erės sonė nga Straboni dhe Plini. Kėta pėrmendin, fisin e Doberėve, tė cilėt themeluan qytetin e tyre me emrin Dober. Ptolomeu nė shekullin e dytė tė erės sonė konfirmon nė hartat e tija planin e qytetit tė quajtur Dober apo Doberos dhe banorėt e tij Doberėt.Hulumtimet arkeollogjike dhe historike tė deritanishme konfirmojnė se Dibra ėshtė pasardhėsi i qytetit tė Doberos, prej nga rrjedh dhe emri i sotėm Dibėr. Dibra ka qenė qendėr e njohur tregtare dhe e artizanatit nė tė kaluarėn dhe ka luajtur rol tė ėndėsishėm nė historinė e kėtij regjioni.Ky qytet ka qenė udhėkryqi kreysor i kėtij regjioni nepėr tė cilin kalonte edhe Mė vitin 1502 njihet si qendėr e rėndėsishme qytetare. Nė vitet 30-40 tė shek. XIX, ka afro 8400 banorė dhe 250 dyqane, dhe ishte njė nga qendrat mė tė rėndėsishme ekonomike.
Deri nė vitin 1911 Dibra ka qenė njė nga vendet mė tė zhvilluara nė regjion si nga ekonomia, artizanatet, tregtia, ndėrtimet dhe arhitek-turėn e saj tė veēantė por edhe nė planin kulturo-social. Nė kėtė kohe Dibra numėronte 11.000 banorė dhe 462 shitore. Por mbas turbullirave dhe luftave Ballkanike ky vend e humbi rėndėsinė e vet, ashtuqė sot ėshtė njė nga vendet mė tė pazhvilluara ne Shqiperi.Rethi Dibrės rradhitet nė rendin e komunave tė pazhvilluara. Si vepreimtari kryesore ekonomike dominon bujqėsia dhe blegtoria. Sipėrfaqja e pėrgjithshme agrare nė rethin e Dibrės pėrfshin 7.708 ha nga e cila tokė 33.4% ėshtė tokė e punueshme, kullosat pėrfshihen me 22% ndėrsa me pyje pėrfshihen 44.6%. Si pasuri natyrore tė qytetit mund tė pėrmendim ujėrat mė tė njohura termo-minerale nė Evropė, rezervat e mėdha tė gipsit si dhe liqenin hidroakumulues si burim tė energjisė. Industria ka qenė promotori kryesor i proēeseve pozitive tė zhvillimit tė ekonomisė nėrethin e Dibrės
.Sipas tė dhėnave statistikore nė vitin 1994 nė rethin e Dibrės jetojnė 17.588 banorė nga tė cilėt 77% jetojnė nė qytetin Dibėr ndėrsa 23% jetojnė nėpėr fshatrat perreth qytetit.Sipas strukturės nacionale nė reth dominon popullata Shqiptare me 98.1 %, Maqedonas ka 08%, Romė1. 2.% .Pėrqindja e nxėnėsve tė cilėt kalojnė nga shkolla fillore(tetėvjeēare) nė shkollėn e mesme ėshtė rreth 85%, prej tė cilėve rreth 65 % vazhdojnė nė Dibėr, dhe 20% vazhdojnė nė qytete tjera. Mesatarja e nxėnėsve tė cilėt kalojnė nga shkolla e mesme nė shkollė tė lartė ėshtė rreth 70%(pėr 7 vitet e fundit), dhe mė konkretisht vitin e kaluar nga 151 nxėnės, 90 prej tyre vazhdojnė nė shkollė tė lartė (90% e tyre nė UEJL, , Tiranės, Manastirit, Shkupit, shumica e tė cilėve nuk shfrytzojnė bursa shkollore). Shkalla e kalimit tė kuadrit me arsim tė lartė nė qytete tjera ėshtė shumė i vogėl.Dibra ka qenė njė nga vatrat e qėndresės kundėr pushtuesve tė ndryshėm dhe dha njė ndihmesė tė veēantė nė luftrat shqiptaro-osmane nėn udhėheqen e Skėnderbeut.pasi ka qene edhe vend lindja e tij Dibra si vend i vjetėr ka dhe traditėn e vjetėr tė saj, e cila mund tė themi se nė mėnyrė fanatike rruhet edhe sot. Ajo ka karakteristikat e saja tė veēanta me tė cila dallohet nga rrethet tjera. Edhe pse ka pasė ndikime tė kulturave tjera, dibranėt akoma i rruajnė zakonet e vjetra, kėngėt e tyre tė vjetra, lojrat, veshjen dhe tė gjithė simbolet tjera etnografike.Sot ka njė stagnim nė zhvillimin e sportit dhe kulturės ne mesin e tė rinjve, pėr arsye se shoqėritė dhe objektet e shumta qė mė parė egzistonin, sot nuk janė aktive apo kanė njė aktivitet simbolik Shoqėria e parė kulturore artistike "Liman Kaba" e cila ka qenė e njohur gati nė tėrė viset shqiptare tani ėshtė shkryer nė SHKA "Haki Stėrmilli". Mund tė pėrmendim teatrin "Qemal Ajdini" nė tė cilin teatėr janė shfaqur shumė pjesė dramatike nga artistė profesional dha ametėrė dibranė. Ekziston edhe grupi i kėngėve qytatare "Penestija" i cili gati ēdo vit organizon festivalin e kėngėve qytetare "Kėngėt e Penestijes". Kėtu mund tė pėrmendim edhe klubin e shkrimtarėve "ART klub" i cili gati ēdo muaj bėn prezentim tė ndonjė libri tė ri tė shkruar nga anėtarė tė saj.Nga fusha e sportit do tė pėrmendim klubin mė tė vjetėr futbollistik "Korabi", i formuar nė vitin 1923, klub nė tė cilin kanė kaluar shumė gjenerata lojtarėsh, ne kėtė moment luan nė ligėn e tretė. Nė Dibėr kemi dhe futbollit dhe te mundjes,"Korabi", klube tė cilėt kanė prezentuar shpirtin sportiv tė dibranėve nėpėr garat internacionale evropiane duke fituar mdalje nėpėr kėto gara. Klubet e hendbollit dhe basketbollit tani pėr tani nuk janė aktive.