Ndarja administrative (shek. XVI-XVII)
Zgjerimi i Perandorisė Osmane, pas pushtimeve tė realizuara
nė shek. XV, bėri tė nevojshėm ndryshimin e
organizimit tė saj shtetėror. Pėr ta vėnė
atė mbi baza mė tė qėndrueshme administrative
e juridike, gjatė mbretėrimit tė sulltan Sulejmanit
II (1520-1566), tė njohur me emrin Ligjvėnėsi (kanuniu),
u krye njė organizim i ri i shtetit dhe u rishikuan e u plotėsuan
ligjet ekzistuese me urdhėresa tė tjera nė pėrshtatje
me kushtet e reja, me synim qė tė arrihej nė radhė
tė parė centralizimi i pushtetit nė duart e sulltanit.
Nė pėrfundim tė kėtij riorganizimi, territoret
e gjithė perandorisė u ndanė nė 32 ejalete,
qė ishin njėsi mė tė vogla administrative. Nė
krye tė ēdo ejaleti kishte njė bejlerbej. Krahinat
e Gadishullit Ballkanik u pėrfshinė nė tri ejalete:
ejaleti i Bosnjės nė veri tė gadishullit, ejaleti
i Rumelisė nė qendėr dhe ejaleti i Detit nė
ishujt e detit Egje dhe nė njė pjesė tė bregdetit
jugor. Ēdo ejalet u nda nė njė numėr sanxhakėsh.
Territoret e Shqipėrisė bėnin pjesė nė
ejaletin e Rumelisė. Ato u ndanė nė disa sanxhakė.
Numri, shtrirja dhe emėrtimi i tyre ka ndryshuar herė
pas here. Sanxhakut tė Shkodrės, tė cilit mė
1499 i ishin shtuar krahina tė Malit tė Zi dhe nė
fillim tė shek. XVI edhe krahina tė Rrafshit tė Dukagjinit,
iu shkėput krahina e Gjakovės, qė i kaloi sanxhakut
tė Dukagjinit; sanxhakut tė Vlorės iu shkėputėn
krahinat e Delvinės dhe tė Ēamėrisė,
me tė cilat u krijua sanxhaku i Delvinės. Sanxhakėt
e Elbasanit, tė Ohrit, tė Dukagjinit, tė Prizrenit,
tė Vuēiternės, tė Shkupit dhe tė Janinės
mbetėn siē ishin mė parė. Nė filim tė
shek. XVI sanxhaku i Manastirit fitoi njė rėndėsi
tė veēantė, sepse selia e bejlerbeut tė Rumelisė
u zhvendos nga Shkupi nė Manastir, prandaj ai njihet edhe me
emrin pashasanxhaku i Manastirit.
Ēdo sanxhak ishte njė unitet administrativ e ushtarak
qė pėrfshinte timaret, ziametet dhe forcat e tyre ushtarake
pėrkatėse. Sanxhakė u ndanė nė njėsi
mė tė vogla, tė cilat u quajtėn kaza, kurse
kėto tė fundit u ndanė nė nahije. Nė ēdo
sanxhak kishte njė mėkėmbės tė sanxhakbeut
(myteselim) dhe komandant tė spahinjve (allaj-bej), kurse nė
ēdo kaza njė gjykatės (kadi) qė varej drejtpėrdrejt
nga sulltani. Pėrveē kėtyre pati edhe funksionarė
tė tjerė tė njė rėndėsie mė tė
vogėl nėpėr nahijet. Shumica dėrrmuese e funksionarėve,
ashtu si dhe shumica e feudalėve, ishin me origjinė shqiptare.
Numri i tyre tashmė ishte rritur. Ndėrsa njė pjesė
e tyre vinte nga radhėt e klasės feudale para pushtimit,
pjesa tjetėr, qė pėrbėnte shumicėn, vinte
nga radhėt e ushtarakėve tė shquar nė luftė
ose tė fėmijėve tė rritur nėpėr shkollat
e korpuset jeniēere. Kishte mbetur ndonjė sasi e vogėl
spahinjsh turq, tė cilėt mė vonė u larguan ose
u asimiluan, sikurse ndodhi me kolonėt turq tė sjellė
nė Koxhaxhik, Elbasan, Krujė etj.
Me organizimin e ri, osmanėt i copėzuan sė tepėrmi
trojet shqiptare, duke u dhėnė njėsive ushtarake
e administrative shqiptare njė shtrirje territoriale mė
tė vogėl nė krahasim me sanxhakėt e tjerė
tė Rumelisė. Disa prej tyre, pėrveē popullsisė
mbizotėruese shqiptare pėrfshinin edhe pakica malazeze,
serbe e maqedone.
Gjatė mbretėrimit tė Sulejman Ligjvėnėsit,
juriskonsultėt osmanė pėrpunuan, si pėr tė
gjithė sanxhakėt e tjerė tė perandorisė,
edhe pėr ata shqiptarė, nga njė kanuname tė
veēantė. Kanunameja mė e vjetėr nga ato qė
janė ruajtur e qė njihet deri mė sot, ėshtė
ajo e sanxhakut tė Shkodrės (1529). Kanuname tė veēanta
patėn edhe sanxhakėt e Vlorės, tė Elbasanit,
tė Prizrenit, tė Ohrit, tė Vuēiternės.
Burimin e tyre kanunametė e kishin gjithnjė te Ligji
i Sheriatit (ligji i shenjtė) dhe nė mėnyrė
tė veēantė te Kurani, qė ishte njė farė
kushtetute e pėrjetshme e perandorisė sė osmanėve.
Por nė hartimin e tyre janė marrė parasysh edhe kushtet
shoqėrore-ekonomike tė ēdo sanxhaku, si dhe traditat
dokesore tė trashėguara nga shekujt e kaluar. Kanunametė
e sanxhakėve shqiptarė ligjėruan gjendjen e pronėsisė
tokėsore, pozitėn e spahinjve ndaj shtetit e rajave, detyrimet
fiskale dhe detyrimet e tjera tė popullsisė shqiptare.
Kanunametė pėrmbanin gjithashtu dispozita tė ndryshme
mbi rregullimin ushtarako-politik tė sanxhakėve, mbi ēmimet
e prodhimeve bujqėsore, mbi regjimin doganor etj.
Nė fillim kėto kanuname kishin mjaft mungesa, por kohė
pas kohe ato u plotėsuan me dekrete (fermane) dhe me vendime
(fetva), sidomos me fetvatė e kryetarit tė fesė islame,
Ebusudit, i cili ishte figura kryesore nė pėrpilimin e
kanunameve. Mė vonė u hartuan kanumame tė reja mė
tė plota. Kanunameja e dytė e Shkodrės u pėrpilua
afėrsisht gjysmė shekulli mė vonė nga e para.
Pėrveē kanunameve tė sanxhakėve dhe tė
shtesave tė mėvonshme, kadilerėt kishin pėr
udhėheqje nė punėt e tyre edhe kanunamenė qendrore
tė njohur me emrin Kanunameja e sulltan Sulejmanit,
qė u kodifikua pas mesit tė shek. XVI. Kjo pėrmblidhte
dispozitat themeltare tė regjimit feudalo-ushtarak dhe tė
marrėdhėnieve shoqėrore-ekonomike tė krejt Perandorisė
Osmane.
Kanunametė e sanxhakėve shqiptarė kishin tė
pėrbashkėta normat kryesore tė regjimit feudal-ushtarak.
Nė mjaft raste, ato kishin ndryshime nga njėra-tjetra
dhe pasqyronin shkallėn jo tė barabartė tė zhvillimit
ekonomik e shoqėror tė popullsisė qė jetonte
nė secilin sanxhak.
Nė vitin 1506 u bė njė regjistrim i pėrgjithshėm
i tė gjitha tokave shqiptare. Ato u pėrfshinė nė
dy zona tė mėdha. Nė njėrėn zonė bėnin
pjesė tokat, ku ishte zbatuar sistemi i timarit. Kjo quhej
ndryshe zona e sė dhjetės (yshyrit), kurse zona tjetėr
pėrfshinte krahinat malore tė vetqeverisura, ku nuk u
zbatua sistemi i timarit. Ato i jepnin pushtetit qendror njė
taksė (haraē) fikse, prandaj quheshin zona e haraēit.
Zona e timarit ishte e shtrirė nė pjesėn mė
tė madhe tė tokave shqiptare. Si nė gjithė Gadishullin
Ballkanik, dhe nė shumicėn e viseve tė tjera tė
Perandorisė Osmane, gjithė toka ishte shpallur tokė
shtetėrore (erazi mirie). Megjithatė, pronėsia
mbi tokėn, qė i pėrkiste shtetit osman edhe nė
Shqipėri, pati tri forma tė ndryshme: tokat shtetėrore
qė zinin sipėrfaqen mė tė madhe tė vendit
dhe pėrbėnin bazėn e sistemit tė timareve, tokat
nė zotėrim privat (erazi mylk) qė zotėroheshin
nga pjesėtarė tė aristokracisė feudale dhe tokat
vakėf (erazi vakf), qė ishin pronė e institucioneve
fetare myslimane.
Pjesa mė e madhe dhe mė e rėndėsishme e tokave
shqiptare i pėrkiste formės sė tokave shtetėrore.
Kėto pėrbėnin fondin e tokave tė pėrfshira
nė sistemin e timarit, nė disa kategori: nė radhė
tė parė, bėnin pjesė tokat e punueshme, arat,
livadhet nė zotėrim tė fshatarėve. Tipar dallues
i kėtyre tokave (rajatike) ishte fakti se fshatarėt qė
i zotėronin ato, ishin tė detyruar ti shlyenin
njė varg detyrimesh, si spahiut dhe shtetit. Legjislacioni
nuk lejonte ndryshimin e statusit tė tyre dhe ruante dallimin
fetar midis bashtinės dhe ēifligut. Nė rast se
njė mysliman merrte njė bashtinė, i shlyente detyrimet
si i krishterė.
Pėrveē tokave rajatike kishte edhe disa toka jorajatike:
truallishtet (mezra) ishin toka djerr tė fshatrave, dikur tė
banuara, por qė ishin braktisur nga popullsia. Ato mund tė
punoheshin e tė mbilleshin nga fshatrat fqinje. Prej tyre merrej
vetėm e dhjeta e prodhimeve bujqėsore. Spahiu kishte tė
drejtė ti jepte me tapi dhe taksėn e tapisė
e merrte shteti. Punimi i tyre mund tė bėhej edhe nga
fshatarė tė ardhur. Sipas regjistrit tė vitit 1520,
fshati Levan i Vogėl nė regjistrimin e vjetėr figuronte
truallishte, por fshatarėt qė erdhėn nga viset pėrreth,
u vendosėn aty me banim dhe e punonin tokėn, duke i shlyer
tė dhjetėn tė zotit tė tokės. Krahas truallishteve
ishin tokat e pėrbashkėta (mysha), toka tė papunuara,
tė ndodhura midis fshatrave me kufij tė papėrcaktuar
dhe nė pėrdorim tė pėrbashkėt tė tyre.
Punimi dhe mbjellja e tyre kushtėzohej me pagimin e sė
dhjetės. Njė kategori tjetėr tokash jorajatike ishin
tokat e hapura rishtas (zemin e tarlla), prej vendeve djerr, pyjesh,
vendesh malore, tė cilat me kalimin e kohės nga njė
regjistrim nė tjetrin, punoheshin e mbilleshin. Spahiu kishte
tė drejtė ti jepte me tapi qė tė punoheshin.
Tė njėjtin status kishte toka djerr brenda timareve tė
lėna si kullota dimėrore dhe verore. Spahiu kishte tė
drejtė tė vilte taksėn pėr dimėrimin dhe
verimin e bagėtive nga fshatarėt e jashtėm qė
sillnin bagėtitė pėr kullotje, por jo nga fshatarėt
e fshatit ku ndodhej kullota. Nė periferi tė qyteteve
tokat nuk ishin private, por as toka rajatike. Pėrreth qyteteve
kishte mjaft ēifligje tė ngarkuara vetėm me tė
dhjetėn dhe taksėn e kashtės. Njė kategori mė
vete pėrbėnin tokat e dhėna nė zotėrimin
e personave tė ngarkuar me shėrbime ushtarake nė
luftė, nė prapavijė ose me shėrbime administrative.
Kėto u jepeshin si bashtina ose ēifligje vojnukėve,
stallierėve, rritėsve tė shpesėve tė gjuetisė
(doganxhinj), ruajtėsve tė grykave tė rrugėve
(derbendxhinj), pjesėtarėve tė korpusit ushtarak
tė kalorėsve (myselem) dhe tė kėmbėsorėve.
Tokat ushtarake trashėgoheshin dhe ishin falur nga e dhjeta,
xhizja, taksat e jashtėzakonshme shtetėrore dhe nga ēdo
detyrim tjetėr kundrejt shėrbimit ushtarak. Me kalimin
e kohės kjo kategori sa vinte e zvogėlohej. Kėshtu
mė 1506 nė sanxhakun e Vlorės kishte 229 shtėpi
vojnukėsh qė ishin kthyer nė raja. Mė 1593 numri
i vojnukėve nė kėtė sanxhak numėrohej me
gishta. Nė kategorinė e tokave shtetėrore bėnin
pjesė edhe tokat nė zotėrim personal tė spahinjve
(hasa-ēiflig).
Toka shtetėrore u nda nė zotėrime tė veēanta,
tė cilat nė varėsi nga shuma e tė ardhurave
qė jepnin, u quajtėn has, ziamet dhe timar. Tė ardhurat
vjetore maksimale tė hasit qė u jepeshin pjesėtarėve
tė aristokracisė feudale (sulltanit, vezirėve, bejlerbejve,
sanxhakbejve), i kapėrcenin tė 100 000 akēet, tė
ziametit deri nė 99 999 akēe, kurse tė ardhurat
e timarit, qė u jepeshin zakonisht feudalėve tė vegjėl
nuk i kapėrcenin tė 19 999 akēet.
Numri i zotėrimeve nė tokat shqiptare u rrit krahas me
zgjerimin dhe me forcimin e pushtetit osman nė krahinat e mbetura
ende jashtė administratės sė tij. Sipas regjistrimit
tė vitit 1431, nė Sanxhakun Shqiptar kishte 471 timare,
kurse me regjistrimin e kryer nė vitin 1533, vetėm nė
sanxhakėt e Shkodrės, tė Vlorės, tė Ohrit,
tė Elbasanit, tė Vuēiternės dhe tė Prizrenit
numri i timareve arriti nė 2 070.
Nė Shqipėri haset nė zotėrim tė sulltanit
u formuan pas pėrfundimit tė pushtimit tė saj dhe
me pėrforcimin e pushtetit osman nė vend. Sipas dėshmive
dokumentare ato ishin krijuar pėr herė tė parė
nė sanxhakun e Shkodrės, nė vitin 1485, pastaj nga
fillimet e shek. XVI u dukėn nė tė gjithė sanxhakėt
e tjerė. Tė ardhurat e tyre i kalonin thesarit shtetėror
dhe pėrdoreshin pėr tė mbuluar shpenzimet e administratės
qendrore tė shtetit. Nė pėrputhje me kushtet ekonomike
e politike tė secilės trevė, ato pėrfshinin
zakonisht tė ardhurat mė tė rėndėsishme
tė vendit qė vinin nga taksat e shitblerjes sė mallrave
nė tregjet kryesore, nga taksat doganore tė skelave tė
Vlorės, Durrėsit, Lezhės, Shkodrės, qė
ishin nyje kryesore tė tranzitit tregtar me botėn e jashtme,
nga monopoli i kripės nė kriporet e bregdetit, nga peshkimi
nė liqenet e Shkodrės, Ohrit, nė grykat e lumenjve
etj., nga minierat e Novobėrdės, Janievės, Trepēės,
Prizrenit, Vlorės dhe nga tė ardhurat e njė numri
qytetesh apo fshatrash. Vjelja e kėtyre tė ardhurave zakonisht
bėhej me anėn e sistemit tė sipėrmarrjeve vjetore
(mukata). Haset ishin mjaft tė mėdha dhe zinin njė
vend tė konsiderueshėm nė sasinė e tė ardhurave
(tė rentės) qė shkonin nė dobi tė klasės
feudale. P.sh. nė vitet 30 tė shek. XVI haset zinin 44,8%
tė kėtyre tė ardhurave dhe arrinin nė 10 649
730 akēe. Tė ardhurat e hasit tė sulltanit nė
Vlorė vinin nga peshkimi, doganat, monopoli i kripės,
nga taksa e dhenve nė sanxhakėt e Vlorės e tė
Elbasanit, dhe nga detyrimet spahiore tė 26 fshatrave. Nė
hasin perandorak nė Vuēitern tė ardhurat kryesore
vinin nga minierat e Novobėrdės e tė Janievės,
tė punishtes pėr prerjen e monedhės, nga taksat e
qytetarėve dhe nga detyrimet spahiore tė 290 fshatrave.